مهاجرت از آذربایجان گرچه از بیش از 70 سال پیش همواره وجود داشته و با شروع به کار کارخانجات بزرگ در تهران در دهه 40 شدت بیشتری یافته، اما وجه تمایز این مهاجرت در دهه‌اخیر به‌ویژه چند سال گذشته تغییر چهره مهاجرت کارگران و نیروی کار ساده به سمت مهاجرت نخبگان و صنعتگران است. این موضوع موجب شده تا آذربایجان‌شرقی در توسعه با استان‌های هم‌تراز خود عقب بماند، چرا که به‌زعم برخی کارشناسان، نیروی کار و سرمایه کافی و مناسب در استان باقی نمانده و به همین میزان امکان رشد و تولید در استان کاهش یافته‌است. گذشته از این، مهاجرت نخبگان و صنعتگران موجب شده تا بخش‌های شرقی و مرکزی استان، رفته‌رفته خالی از جمعیت و ثروت شود؛ شهرهایی مانند هشترود، چاراویماق، میانه و سراب که بیشترین آمار مهاجرت را دارند.
اینجا مدیر شدم
محسن یکی از شهروندان تبریزی است که حدود 15 سال قبل و پس از پایان تحصیلات کارشناسی و کارشناسی‌ارشد در رشته معدن به‌دنبال کار در تبریز بوده و چون کار مناسبی پیدا نکرده به یکی از استان‌های مرکزی کشور مهاجرت می‌کند. وی با اشاره به اشتغالش در یکی از کارخانه‌های معتبر کشوری و پیشرفتش در این مرکز صنعتی به ما می‌گوید: اکنون پس از 15 سال، مدیر بخش تولید این کارخانه شده‌ام، در حالی که در تبریز دو سال دنبال کار بودم و کاری بهتر از انبارداری یکی از کارگاه‌های تبریز به من پیشنهاد نشد.
این شهروند تبریزی بر تداوم ارتباطش با خانواده و اقوام در تبریز تاکید کرده و می‌افزاید: هرچند ازدواجی غیربومی داشته‌ام اما از شهرم جدا نشده و امیدوارم بتوانم زمینه سرمایه‌گذاری در شهر خود و کارآفرینی برای مردم مناطق محروم استان را فراهم کنم.
تعطیلی کارخانه به‌دلیل مهاجرت
در ورودی قره‌چمن از توابع میانه، یک کارخانه چوب‌بری وجود دارد که حدود 10 سال است تعطیل شده. مردم محلی علت تعطیلی کارخانه را مهاجرت صاحب کارخانه به تهران می‌دانند و یکی از اهالی به جام‌جم می‌گوید: در زمان فعالیت کارخانه حدود 90 نفر مستقیم و غیرمستقیم در این کارخانه شاغل بودند، ولی صاحب کارخانه به علت مشکلات اداری و بانکی و شرایط بهتری که برای سرمایه‌گذاری در کرج برایش پیش آمده‌بود، کار تولید در میانه را رها کرد و کارخانه تعطیل و کارگران هم بیکار شدند. به گفته اهالی، تعطیلی این واحد نه‌تنها باعث بیکاری کارگران و مهاجرت آنها به تهران و کرج و حاشیه‌نشینی در این شهرها و مناطقی مانند جاده ساوه شده که کسب و کار واحدهای غذاخوری و خدماتی اطراف کارخانه، همچنین وانت‌بارهای محلی را هم کساد کرده‌است.
مهاجرت به‌دلیل بی‌توجهی به زیرساخت‌ها
نماینده مردم هشترود در مجلس شورای اسلامی با اشاره به بحران مهاجرت از آذربایجان‌شرقی به‌ویژه شهرهایی مانند هشترود و چاراویماق می‌گوید: در حالی که ظرفیت‌های زیادی برای توسعه در این شهرها وجود دارد، میلیاردها تومان ثروت از این شهرها که نتیجه کار و کوشش و سرمایه‌گذاری گذشته در آنهاست، از این شهر خارج و در شهرهای دیگر کشور سرمایه‌گذاری می‌شود. مثلا سود حاصل از کشاورزی در اراضی هشترود به‌جای سرمایه‌گذاری در بانک‌های این شهر یا احداث کارخانه در این منطقه محروم صرف خرید زمین و ملک در شهرهای دیگر مانند کرج یا تهران یا سپرده‌گذاری در بانک‌های استان‌های دیگر می‌شود.
حمزه امینی ادامه می‌دهد: نتیجه این خروج ثروت، فقر بیشتر مردم بومی منطقه است، در حالی که سرمایه‌گذاران با فروش زمین‌های خود از هشترود خارج می‌شوند و کمترین حمایت از آنان صورت می‌گیرد.
وی با بیان این‌که می‌شد با حمایت از سرمایه‌گذاران، این ثروت را در منطقه متمرکز کرد و باعث کارآفرینی، توسعه منطقه، عدم‌مهاجرت و حتی مهاجرت معکوس شد، تاکید می‌کند: رفتار خوبی با نخبگان اقتصادی در این مناطق صورت نگرفته و تسهیلات و خدمات مناسب در ادارات و سازمان‌ها به آنان ارائه نشده و در نتیجه نخبگان جذب استان‌هایی می‌شوند که کمترین پیچ و خم اداری را اعمال می‌کنند.
نماینده مردم هشترود معتقد است خروج سرمایه‌گذاران از هشترود امکان توسعه زیرساخت‌ها در منطقه را از بین می‌برد، لذا از دولت درخواست می‌کند زمینه رفع محرومیت‌ها در شهرهایی مانند هشترود را فراهم کند تا این شهرها بیشتر از این خالی از جمعیت و مهاجرفرست نشود.
کاغذبازی‌هایی که سرمایه‌گذاران را فراری می‌دهد
رئیس سازمان‌مدیریت و برنامه‌ریزی آذربایجان‌شرقی با تاکید بر شناسایی مشکلات اقتصادی و اجتماعی مهاجرت در استان می‌گوید: مهاجرت مقوله‌ای گسترده‌است که بر تمام حوزه‌های برنامه‌ریزی تاثیر می‌گذارد و اگر به مولفه‌های آن دقت نکنیم، موجب اشتباه در برنامه‌ریزی می‌شود.
داوود بهبودی ادامه می‌دهد: آذربایجان‌شرقی رتبه نخست مهاجرفرستی کشور را از سال 1355 تا 1375 داشته که به خالی از سکنه شدن برخی نقاط استان منجر شده‌است.
به گفته وی، در سال‌های‌گذشته با روند صعودی بیکاری، کاهش جمعیت و کاهش درآمدسرانه، کاهشدرصد افراد تحصیلکرده و کاهش تراز کیفی نیروی انسانی روبه‌رو هستیم و تمامی این عوامل در برنامه‌ریزی‌های بلندمدت استان موثر است. از سویی اگر نرخ بیکاری استان پایین است، به معنای برنامه‌ریزی دقیق برای احداث کارخانه‌ها نیست، بلکه به معنای مهاجرت نیروهای‌نخبه است.
بر اساس آخرین مطالعات صورت‌گرفته، 3.7درصد کل مهاجران کشور مربوط به آذربایجان‌شرقی بوده و در سال 97 هفتاد هزار نفر از آذربایجان‌شرقی مهاجرت کرده‌اند. رئیس سازمان‌مدیریت و برنامه‌ریزی آذربایجان‌شرقی با اعلام این آمار می‌گوید: مقصد 39درصد مهاجران سال‌های اخیر آذربایجان شرقی، استان تهران بوده و استان‌های آذربایجان غربی، البرز و اردبیل در رتبه‌های بعدی جذب مهاجر از استان بوده‌اند. از سویی چهارمحال‌وبختیاری کمترین مهاجرپذیری از آذربایجان شرقی را در سال‌های گذشته داشته که نشان می‌دهد جاذبه‌های قومیتی در مهاجرپذیری نقش مهمی دارند.
بهبودی به آمار نگران کننده دیگری هم اشاره می‌کند؛ آماری از این دست که بخش بزرگی از دارایی‌های کارخانه‌داران آذربایجان‌شرقی در بانک‌های پایتخت سپرده‌گذاری می‌شود و این موضوع بانکداری‌استان را تضعیف می‌کند،طوری که نمی‌توان برای توسعه استان چندان به منابع داخل استانی اکتفاکرد که نتیجه آن کاهش سهم محسوس استان از بازیگری در اقتصاد کشور از 6 به 4درصد اقتصادملی است. در نرخ جمعیتی هم به زیر 5درصد از کل جمعیت‌کشور رسیده‌ایم.
خوشبختانه کارشناسان سازمان‌مدیریت و برنامه‌ریزی آذربایجان‌شرقی مطالعات‌گسترده‌ای بابت دلایل مهاجرت شهروندانشان به‌ویژه نخبگان به سایر مناطق کشور انجام داده‌اند و مدیر این سازمان می‌گوید بر اساس این مطالعات، بروکراسی مضاعف و روال پیچیده و سخت اداری یعنی اعمال قوانین دست و پاگیر یا سختگیری بخش‌های دولتی و اداری در برابر شهروندان، روند سرمایه‌گذاری و فعالیت‌های اقتصادی را دشوار کرده‌است، طوری که زمان دریافت تسهیلات بانکی در استان گاه تا چند برابر استان‌های دیگر از جمله مرکز کشور است و همین باعث فرار سرمایه‌گذار از استان می‌شود.