10آزمون واقعیت‌سنجی خبرهای علمی
هر روز انبوهی از خبرهای جعلی(Fake News) در بستر انواع رسانه‌ها، از روزنامه و مجله چاپی یا آنلاین گرفته تا پادکست‌ها، ویدئوهای یوتیوب، شبکه‌های اجتماعی و رادیووتلویزیون و حتی از طریق کتاب منتشر می‌شود. واقعیت‌سنجی (Fact Check) جزو وظایف خبرنگاران و سردبیران رسانه‌ها پیش از انتشار خبر است؛ بااین‌حال امروز جریان خبر محدود به رسانه‌های رسمی نیست. از سویی گاه برخی رسانه‌ها نیز در تشخیص خبرهای صحیح دچار اشتباه می‌شوند یا در مواردی عامدانه به انتشار خبر نادرست می‌پردازند.
با وجود آن‌که حجم عمده خبرهای جعلی به حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ورزشی تعلق دارد، حوزه خبرهای علمی نیز بی‌نصیب نمانده و در بیشتر موارد رسانه‌ها و کاربران شبکه‌های اجتماعی را گرفتار گونه‌ای از اخبار جعلی می‌کند که در دسته اطلاعات نادرست غیرعمدی (Misinformation) قرار می‌گیرند. بنا به تعریف ارائه‌شده در کتابچه راهنمای روزنامه‌نگاری یونسکو، اخبار نادرست غیرعمدی به اطلاعاتی گفته می‌شود که شخص یا مالک رسانه‌ای که آن را منتشر می‌کند، در بدو امر اعتقاد به صحیح‌بودن آن دارد و از ابتدا هدف‌شان صدمه‌زدن یا آسیب‌رساندن به جریان خبری جاری در جامعه نیست. انتشار خبرها و گزارش‌هایی درخصوص دروغ‌بودن سفر انسان به ماه در ماموریت آپولو، واردکردن تراشه الکترونیک به بدن افراد با تزریق واکسن و سرطان‌زابودن امواج نسل پنجم اینترنت همراه (5G) از پربسامدترین خبرهای جعلی است که در دسته اطلاعات نادرست غیرعمدی قرار می‌گیرند.ژ
به نظر می‌رسد توانایی تشخیص خبرهای جعلی، نوعی مهارت اجتماعی ضروری برای زیست آگاهانه شهروندان در قرن بیست‌ویکم باشد.
در مواجهه با هر خبر مشکوک، محتوا را از 10 آزمون زیر عبور دهید:
1- اعتبارسنجی نویسنده: آیا نویسنده مقاله، متخصص آن حوزه است؟ آیا او اکنون در آن زمینه تحقیق می‌کند؟ برای پاسخ در گوگل جست‌وجو کنید یا صفحه لینکدین نویسنده را بررسی کنید.
2- اعتبارسنجی منبع انتشار: بخش «درباره ما» وبسایت را بخوانید و اعتبارش را بسنجید. آیا راه تماس با آنها ارائه شده است؟
3- آزمون سوگیری: اگر می‌بینید خبر قصد ترویج دیدگاه خاصی را دارد به درستی‌اش مشکوک شوید. خبرهای مغرضانه معمولا به همه وجوه ماجرا نمی‌پردازند.
4- آزمون انقضای خبر: دقت کنید خبر چه زمانی منتشر شده، چقدر قدیمی یا به‌روز است.
5- آزمون منابع خبر: وقتی در خبر به منابعی اشاره شده، آنها را بررسی کنید. در بسیاری از اوقات در متن منابع مورد اشاره در خبرهای جعلی با واقعیات دیگر یا حتی متضادی روبه‌رو می‌شوید که اصلا ارتباطی با آن خبر ندارد و چه‌بسا همان موضوع را زیر سؤال برده است. با جست‌وجوی بیشتر و مطالعه منابع دیگر، درستی یا نادرستی خبر را بررسی کنید.
6- آزمون صحت نشانی اینترنتی: به دقت نشانی اینترنتی منبع خبر (URL) را بررسی کنید. این روزها شاهد دستکاری دامنه‌ها هستیم. مثلا نشانی رسمی وبگاه‌ناسا nasa.gov است، درحالی‌که ممکن است وبسایتی با نشانی nasa.co به‌صورت جعلی ساخته شود و به انتشار خبرهایی به اسم ناسا بپردازد.
7- آزمون غلوآمیزی: اگر خبری منتشر شده است که خیلی عجیب‌وغریب است و ماهیتش با تمام پیش‌فرض‌های پیشین علمی تفاوت دارد و انقلابی در دنیای علم محسوب می‌شود، حتما به درستی‌اش شک کنید؛ مانند کشف موجودات فرازمینی.
8- آزمون بازنشر در منابع معتبر: اگر می‌بینید خبر بسیار مهمی مانند پایان جهان در سال 2012 منتشر شده است اما اثری از آن در چند رسانه مشهور و منابع خبری معتبر نیست، به درستی خبر شک کنید.
9- آزمون هیجان‌انگیزی: وقتی می‌بینید خبری بیش از حد هیجان‌انگیز به نظر می‌رسد و دوست دارید همان موقع با دیگران به اشتراکش بگذارید، بهتر است که به درستی‌اش بیشتر شک کنید. تیترهای اغراق‌آمیز و تحریک‌آمیز با استفاده بیش از حد از حروف بزرگ یا زبان احساسی، پرچم قرمز جدی هستند.
10- به چشم خود اعتماد نکنید: عکس‌ها و ویدئوها معمولا ویرایش، پردازش یا حتی ساخته می‌شوند. جست‌وجوی معکوس عکس‌ها در گوگل می‌تواند به کشف منبع اصلی عکس و دستکاری‌های احتمالی آن کمک کند.
با همه اینها نه‌تنها شما که حتی گاهی زبده‌ترین روزنامه‌نگارها هم در مواجهه با خبرهای جعلی فریب می‌خورند. یادتان باشد هر خبری ممکن است جعلی باشد، مگر از 10 آزمون بالا سربلند بیرون بیاید.
کاظم کوکرم - روزنامه‌نگار علم
به نظر می‌رسد توانایی تشخیص خبرهای جعلی، نوعی مهارت اجتماعی ضروری برای زیست آگاهانه شهروندان در قرن بیست‌ویکم باشد.
در مواجهه با هر خبر مشکوک، محتوا را از 10 آزمون زیر عبور دهید:
1- اعتبارسنجی نویسنده: آیا نویسنده مقاله، متخصص آن حوزه است؟ آیا او اکنون در آن زمینه تحقیق می‌کند؟ برای پاسخ در گوگل جست‌وجو کنید یا صفحه لینکدین نویسنده را بررسی کنید.
2- اعتبارسنجی منبع انتشار: بخش «درباره ما» وبسایت را بخوانید و اعتبارش را بسنجید. آیا راه تماس با آنها ارائه شده است؟
3- آزمون سوگیری: اگر می‌بینید خبر قصد ترویج دیدگاه خاصی را دارد به درستی‌اش مشکوک شوید. خبرهای مغرضانه معمولا به همه وجوه ماجرا نمی‌پردازند.
4- آزمون انقضای خبر: دقت کنید خبر چه زمانی منتشر شده، چقدر قدیمی یا به‌روز است.
5- آزمون منابع خبر: وقتی در خبر به منابعی اشاره شده، آنها را بررسی کنید. در بسیاری از اوقات در متن منابع مورد اشاره در خبرهای جعلی با واقعیات دیگر یا حتی متضادی روبه‌رو می‌شوید که اصلا ارتباطی با آن خبر ندارد و چه‌بسا همان موضوع را زیر سؤال برده است. با جست‌وجوی بیشتر و مطالعه منابع دیگر، درستی یا نادرستی خبر را بررسی کنید.
6- آزمون صحت نشانی اینترنتی: به دقت نشانی اینترنتی منبع خبر (URL) را بررسی کنید. این روزها شاهد دستکاری دامنه‌ها هستیم. مثلا نشانی رسمی وبگاه‌ناسا nasa.gov است، درحالی‌که ممکن است وبسایتی با نشانی nasa.co به‌صورت جعلی ساخته شود و به انتشار خبرهایی به اسم ناسا بپردازد.
7- آزمون غلوآمیزی: اگر خبری منتشر شده است که خیلی عجیب‌وغریب است و ماهیتش با تمام پیش‌فرض‌های پیشین علمی تفاوت دارد و انقلابی در دنیای علم محسوب می‌شود، حتما به درستی‌اش شک کنید؛ مانند کشف موجودات فرازمینی.
8- آزمون بازنشر در منابع معتبر: اگر می‌بینید خبر بسیار مهمی مانند پایان جهان در سال 2012 منتشر شده است اما اثری از آن در چند رسانه مشهور و منابع خبری معتبر نیست، به درستی خبر شک کنید.
9- آزمون هیجان‌انگیزی: وقتی می‌بینید خبری بیش از حد هیجان‌انگیز به نظر می‌رسد و دوست دارید همان موقع با دیگران به اشتراکش بگذارید، بهتر است که به درستی‌اش بیشتر شک کنید. تیترهای اغراق‌آمیز و تحریک‌آمیز با استفاده بیش از حد از حروف بزرگ یا زبان احساسی، پرچم قرمز جدی هستند.
10- به چشم خود اعتماد نکنید: عکس‌ها و ویدئوها معمولا ویرایش، پردازش یا حتی ساخته می‌شوند. جست‌وجوی معکوس عکس‌ها در گوگل می‌تواند به کشف منبع اصلی عکس و دستکاری‌های احتمالی آن کمک کند.
با همه اینها نه‌تنها شما که حتی گاهی زبده‌ترین روزنامه‌نگارها هم در مواجهه با خبرهای جعلی فریب می‌خورند. یادتان باشد هر خبری ممکن است جعلی باشد، مگر از 10 آزمون بالا سربلند بیرون بیاید.
کاظم کوکرم - روزنامه‌نگار علم
