آمارها چه می‌گویند
نگرانی در رابطه با جمعیت بالای مجرد در ایران از كجا نشات می‌گیرد؟ این‌كه حالا 12 میلیون جوان در سن ازدواج داریم چه نگرانی ایجاد می‌كند؟ مگر پیش از این وضعیت جوانان در سن ازدواج چطور بوده كه حالا با نگرانی از آن یاد می‌كنیم؟ اگر بازه داده‌های آماری را یك دهه گذشته در نظر بگیریم به گواه آمارهای دفتر سلامت جمعیت و خانواده وزارت بهداشت، ازدواج 40 درصد كاهش داشته ؛ چرا كه در سال ۸۹ تعداد ازدواج‌های ثبت شده ۸۹۰ هزار مورد بوده و این تعداد در سال گذشته با ۴۰درصد كاهش به كمی بیش از ۵۰۰ هزار ازدواج تنزل یافته است. عدد دقیق‌تر را اعظم كریمی، مدیركل دفتر برنامه ریزی و توسعه اجتماعی جوانان روز سه‌شنبه در نشست خبری آنلاین هفته ازدواج اعلام كرده است: «۵۳۰ هزار و ۲۲۵ مورد ازدواج». سازمان ثبت احوال ضمن اعلام این‌كه متولی اصلی ارائه آمارهای ازدواج و طلاق فقط و فقط این سازمان است گفته میانگین سن ازدواج در كل كشور در دامادها ۲۹.۲ و در میان عروس‌ها ۲۴.۴ است. هر چند وزارت بهداشت معتقد است این عدد برای دامادها 27 و برای عروس‌ها 24 است.
نسخه‌ای كه خاك می‌خورد
قوانین موجود با آنچه در جامعه می‌گذرد هیچ همخوانی ندارد، به این مفهوم كه اگر وضعیت موجود را با قوانین موجود بسنجیم ناباورانه است كه حاصل آن قوانین چنین وضعیتی باشد. قانون تسهیل ازدواج مصداق گل‌درشت همین ناهمخوانی است. این‌كه رای موافق انداختن در گلدان رای‌گیری تنها آغاز كار نمایندگان است و نظارت بر حسن اجرای آن وظیفه اصلی آنها؛ وظیفه‌ای كه حالا 15 سال از آن می‌گذرد. درباره چرایی اجرا نشدن قانون تسهیل ازدواج هر سال حرف زده شده و هر سال هم گوش شنوایی نداشته، اما این قانون چقدر می‌تواند مشكلات ازدواج را كاهش دهد كه حالا به عنوان یك منجی ازدواج به آن نگاه می‌شود. خلیل محمدزاده رئیس مركز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت است. او در توضیح چرایی توقف اجرای «قانون تسهیل ازدواج جوانان» می‌گوید: «این درد بزرگی است و مجلس در این زمینه‌ها باید حساس باشد و از ابزارهای نظارتی خود به‌ویژه ماده 236، نهایت استفاده را برای وادار ساختن دولت و سایر دستگاه‌ها برای اجرای قوانین مصوب و ابلاغی بهره گیرد.» او به نمایندگان مجلس تازه پیشنهاد می‌كند «قوانین مسكوت مانده خود را احصاء كرده و با كمك سایر قوا اجرای آنها را به جریان بیندازند یا اگر اشكالات و ابهاماتی در آن قوانین در مرحله عمل وجود دارد، آنها را اصلاح و مجددا ابلاغ كنند.» محمدزاده معتقد است قانون تسهیل ازدواج راه‌حل رفع موانع به صورت قانونی تعیین شده است. مثال جالبی هم برای عدم اجرای آن دارد. او می‌گوید: «اگر بیماری به پزشك مراجعه كند و بیماری او تشخیص داده شود اما بیمار، نسخه تجویزی پزشك را در دیوار اتاق خود نصب کرده یا در اسناد و مدارك خود نگهداری كند و به اجرا نرساند، آیا بیماری او درمان خواهد شد؟! آیا به مرور در اثر عدم درمان، بیماری‌اش تشدید نمی‌شود؟! آیا این بیماری با عوارضی كه ایجاد می‌كند، باعث بیماری‌های دیگر نمی‌شود؟! آیا با گذشت زمان، بیماری علاج‌ناپذیر نمی‌شود؟!»
حالا قرار است چه كنیم؟
همین شكایت‌ها از عدم اجرای قانونی كه 15 سال است در مجلس خاك می‌خورد احتمالا سال آینده و در آستانه هفته ازدواج با تغییری جزئی از زبان مسوولان امر عنوان خواهد شد. تغییری معطوف به این‌كه سن قانون اجرا نشده 16 سال شده است. دیروز اما نایب رئیس مجلس یازدهم وعده داده است برای این مسأله جدی ملی فكری كند و در قالب‌های مختلف اقداماتی انجام دهد. قاضی‌زاده هاشمی گفته امیدوار است بتواند «كاری موثر در جهت برطرف كردن موانع ازدواج، آسان‌سازی ازدواج و تشكیل خانواده، پایدارسازی خانواده و كاهش طلاق و كمك به فرزندآوری» كند. زهره الهیان دیگر نماینده مجلس یازدهم كمی جزئی‌تر به مساله تسهیل ازدواج اشاره كرده و گفته: «پیشنهاد تشكیل كمیسیون ویژه جمعیت داده شده است؛ این كمیسیون قانون تسهیل ازدواج جوانان را نیز مورد بازنگری قرار می‌دهد، همچنین به وسیله آن نظارت برعملكرد دستگاه‌ها از طریق ساز وكار مجلس ممكن می‌شود.»
چرا ازدواج آب رفت؟
كاهش 40 درصدی آمار ازدواج در یك دهه گذشته دلایل بسیاری دارد. كارشناسان و مسوولان و تصمیم‌گیران و متولیان دلایل متعددی برای این كاهش آماری دارند، اما در جبهه شهروندان تنها یك عامل نشسته است و آن «وضعیت نابسامان اقتصادی» است. پای حرف هر جوانی كه بنشینید قطعا از این دلیل فراتر نخواهید رفت. در زمانه‌ای كه یخچال معمولی 20 میلیون است و ماشین لباسشویی از دو میلیون تا 31 میلیون تومان قیمت خورده خیلی دلایل مسوولان برای جوانان اهمیتی ندارد. اما متولیان امر ازدواج چه می‌گویند؟ آنها دلایل این كاهش را چه می‌دانند؟ محمدمهدی تندگویان، معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان معتقد است: « بعضی از این عوامل طبیعی است و از این به بعد باید این كاهش را به خاطر كاهش جمعیت كشور شاهد باشیم.» اما بخش غیرطبیعی به باور او همان مساله بدیهی از سوی جوانان است؛ یعنی اشتغال، مسكن و اقتصاد. او می‌گوید این عوامل در مجموع موجب شیب كاهشی ازدواج شده است.
سایه كرونا روی ازدواج
چند هفته پیش بود كه حسن روحانی اعلام كرد به دلیل شیوع ویروس كرونا جوان‌ها عقد كنند اما مراسم را بعدها بگیرند. منع قانونی برگزاری مراسم هم یكی دیگر از مشكلات تازه‌ای است كه در راه جوانان ایجاد شده و خیلی از كسانی‌كه تصمیم به ازدواج داشتند این موضوع را به تاخیر انداخته‌اند. عده‌ای تهدید كرونا در تعویق ازدواج را به مثابه فرصت می‌دانند و جوانان را به ازدواج ساده ترغیب می‌كنند. اما تهدید كرونا با توجه به نابسامانی وضعیت اقتصادی شاید بیشتر به زیان جوان‌ها بینجامد. محمد مهدی تندگویان می‌گوید:«یكی از مشكلات جوانان این است كه هزینه‌هایی كه پارسال می‌توانستند با آن زندگی خود را شروع كنند در حال افزایش است و اگر بخواهند زندگی را به بعد از كرونا منتقل كنند این كه چقدر باید هزینه كنند، نیازمند هشدارهای جدی است.» او البته از جوانان درخواست كرده است: «زندگی‌شان را بدون مراسم آغاز كنند كه هم موجب جلوگیری از شیوع كروناست و هم حذف مراسم‌ زاید موجب كاهش هزینه زوج‌های جوان است.»
پنجره جمعیتی ایران بسته می‌شود؟
با این همه تسهیلات تشویقی برای جوان‌ها نباید هم چندان از طرح «ازدواج اجباری» تعجب كرد، طرحی كه مدتی نقل محافل بود و آنقدر عجیب بود كه خیلی زود نمایندگان مجلس آن را تكذیب كردند. راه دشوار ازدواج تنها به افزایش آسیب‌های اجتماعی نمی‌انجامد و یكی از دلایل مهم كاهش فرزندآوری هم هست. این‌كه مدام از سیاست‌های تشویقی برای افزایش فرزندآوری حرف بزنیم اما مانع اصلی آن یعنی تسهیل ازدواج را حل نكنیم هم از آن كارهای مختص ماست؛ نكته‌ای كه نایب رئیس مجلس شورای اسلامی هم به آن اشاره كرده است. قاضی‌زاده هاشمی می‎‌گوید: «جوانان ما نیز علاقه‌مند به تشكیل خانواده و فرزندآوری هستند و طبق بررسی‌ها تمایل داشتن فرزند در خانواده‌های ایرانی نزدیك سه فرزند است، لذا وظیفه دولت و مجلس است كه بتوانند این مسیر را باز و آزاد كنند تا جامعه ما به خواست قلبی خود برسد.»
خلیل محمدزاده، رئیس مركز تحقیقات سیاستگذاری اقتصاد سلامت هم معتقد است قوانینی همچون تسهیل ازدواج تكالیف عمل نشده دولت‌هاست و تاثیرش را در دوره «پنجره جمعیتی» كشور نشان خواهد داد. او می‌گوید: «این تكالیف دوره پنجره جمعیتی كه در قوانین بعضا به خوبی دیده شده، باید مجری مشخص و منابع معین داشته باشند و پیوسته مورد نظارت و رصد مجلس و سایر سازمان‌های نظارتی قرار گیرند؛ این دوره برای كشور ما یك دوره 40 ساله است كه 15 سال آن در سكوت و كم‌عملی سپری شده است و باید در این سال‌های باقیمانده، همت مضاعفی باشد و در این زمینه، جهش فوق‌العاده‌ای صورت گیرد تا با درایت و با حوصله این اشكالات و موانع رفع و رجوع شود؛ اینجا جایی است كه با یك دیدگاه معرفتی نسبت به آینده و مدیریت آن، همه قوا، دستگاه‌ها، خانواده‌ها و جوانان باید حول محور «تحكیم خانواده» و «توانمندسازی جوانان و زنان» برای اجرای برنامه‌ای همه‌جانبه، انسجام، هماهنگی و سازماندهی پیدا كنند.»



رویایی به نام قانون تسهیل ازدواج
قانون تسهیل ازدواج قرار بود چه كند كه حالا همه از عدم تحققش شكوه می‌كنیم؟ این قانون كه مهر تصویب سال 84 را روی خود دارد شامل 13 ماده می‌شود. بررسی 13 ماده آن از حوصله مخاطب و البته این گزارش خارج است اما برخی از این مواد حالا به رویایی می‌ماند. به عنوان مثال در ماده 2 این قانون، «پرداخت اجاره مسكن، وام ودیعه مسكن مزدوجین از طریق «صندوق اندوخته ازدواج جوانان» پیش‌بینی شده است. ماده 3 بحث ساخت «مسكن موقت» را مطرح كرده، تا به مدت سه سال در اختیار جوانان قرار گیرد. و در ماده 6 «كمیته سامان ازدواج» شامل مسوولان شهری را به منظور نظارت بر اجرای این قانون در استان‌ها تعیین كرده است. همین سه ماده از این قانون اگر محقق می‌شد شاید دیگر نگرانی از وضعیت ازدواج در جامعه وجود نداشت. جالب این‌كه در سایر مواد این قانون هم به دولت سه ماه مهلت داده شده كه آیین‌نامه اجرایی بنویسند و هر شش ماه به كمیسیون فرهنگی مجلس، گزارش عملكرد درباره اجرای قانون بدهند و همچنین وزرای امور اقتصادی و دارایی، راه، مسكن و شهرسازی و كشور مكلف شدند كه قانون را اجرا كنند.



مسوولانی كه فقط توصیه می‌كنند
درست مثل خیلی از موارد دیگر توپ مشكلات ازدواج به زمین خود جوانان افتاده است. قانونی كه قرار بوده سنگ‌های پیش پای جوانان را از پیش رو بردارد اجرا نمی‌شود، شهروندان روز به روز گرفتارتر می‌شوند و اقتصاد ساعت به ساعت ضعیف‌تر. خروجی همه این اتفاقات اما بار مسوولیت را روی دوش شهروندان گذاشتن است. توصیه در مقابل قیمت مسكن «قناعت پیشه كردن جوانان برای زندگی در خانه‌های 25 متری است»، در برابر اشتغال «مجاب شدن به حقوق‌های یك میلیون و   800 هزار تومانی است» و آنها در برابر ازدواج توصیه به «ساده‌زیستی» دارند. همین دیروز مسعود سلطانی‌فر وزیر جوانان به عنوان متولی تسهیل راه ازدواج جوانان در پیامی به بهانه هفته ازدواج نوشته است « خانواده‌ها با صرف‌نظر از مراسم، زمینه آغاز زندگی مشترك جوانان را فراهم كنند.» او توصیه كرده برای ازدواج ساده و آسان « فرهنگسازی» شود. این‌كه وزارت فخیمه ورزش و جوانان قرار است چه كند بماند، چرا كه او در انتهای پیامش خبری خوش برای جوانان دارد. وزیر ورزش و جوانان نوشته است « تمام مراكز تخصصی مشاوره ازدواج و تحكیم خانواده در این هفته به صورت رایگان خدمات مشاوره‌ای به جوانان ارائه می‌كنند. امید است با ترویج ارزش‌های متعالی و سنت‌های پسندیده، شاهد افزایش ازدواج جوانان این مرز و بوم، افزایش جمعیت و شكل‌گیری جامعه جوان، سالم، پویا و بالنده باشیم!»