رایزنی‌های تلفنی ظریف درباره کرونا
در روزها و هفته‌های ابتدایی شیوع کرونا محمدجواد ظریف، رایزنی‌های تلفنی با برخی از همتایان خود از جمله وزیران خارجه اتریش، سوئیس، روسیه، نروژ، پاکستان، عراق، چین و همچنین مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و....درباره راهکارهای مقابله با بیماری کرونا در جهان داشت. همان‌طور که اشاره شد در آخرین مورد از این‌گونه گفت‌وگوها، ظریف از طریق ویدئو کنفرانس با شیخ عبدا... بن زاید آل نهیان، وزیر خارجه امارات متحده عربی گفت‌وگو داشت.
دوستانی که روابط با آنها کرونا نمی‌شناسد
اما اهمیت روابط با برخی کشورها آن‌قدر زیاد است که حتی در دوران کرونا نیز سفر وزیر خارجه به آنها ضروری بود و طی ماه‌های اخیر که به دلیل شیوع کرونا سفرهای سیاسی به میزان قابل توجهی کاهش یافته است، محمدجواد ظریف در کنار گفت‌وگوهای تلفنی با برخی از همتایان خود سفرهایی نیز به چهار کشور عراق، سوریه، ترکیه و روسیه داشت.
با توجه به این‌که جمهوری اسلامی ایران همواره یکی از کشورهای پیشتاز برای حل سیاسی بحران سوریه بوده است، وزیر خارجه کشورمان در یکم اردیبهشت در اولین سفر خود در دوران کرونا در صدر یک هیات دیپلماتیک به دمشق سفر کرد و با مقامات سوری از جمله بشار اسد، رئیس‌جمهور و ولید المعلم، وزیر خارجه سوریه درباره تحولات این کشور، روند سیاسی، کمیته قانون اساسی، مبارزه با تروریسم، تحولات ادلب و مسائل منطقه‌ای گفت‌وگو و تبادل‌نظر کرد.
همچنین در سوم اردیبهشت، یعنی دو روز بعد از سفر ظریف به دمشق، وزرای خارجه ایران، روسیه و ترکیه در نشستی سه جانبه که به صورت تله کنفرانس برگزار شد، شرکت و با تاکید بر احترام به استقلال، حاکمیت ملی و تمامیت ارضی سوریه و حل و فصل سیاسی این بحران بر تداوم مبارزه با تروریسم توافق کردند. محمدجواد ظریف همچنین در 25 خرداد در سفر به ترکیه با همتای خود و دیگر مقامات ارشد استانبول دیدار کرد و تصمیماتی درباره همکاری‌های دوجانبه و مسائل منطقه‌ای و جهانی از جمله موضوع سوریه اتخاذ شد. وزیر خارجه کشورمان بعد از سفر به ترکیه به مسکو سفر کرد و با سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه دیدار کرد. 29 تیر محمدجواد ظریف یک روز قبل از سفر نخست‌وزیر عراق به تهران به بغداد رفت و در دیدار با مصطفی الکاظمی نخست‌وزیر عراق درباره مناسبات دوجانبه، سفر قریب‌الوقوع الکاظمی و مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی به رایزنی پرداخت. ظریف بعد از بغداد به اقلیم کردستان رفت و با نیچروان بارزانی و دیگر مسؤولان اقلیم دیدار و گفت‌وگو داشت.
سفرهای ضروری معاونان وزیر
سفرهای وزارت‌خارجه محدود به انجام این چهار سفر از سوی ظریف نبوده و معاونان وزارت خارجه در موارد ضروری با حضور در کشورهای میزبان درباره مسائل فیمابین گفت‌وگو کرده‌اند. از جمله این سفرها می‌توان به سفر عباس عراقچی در 25 تیر به افغانستان اشاره کرد که در بحبوحه برخی تلاش‌ها برای تخریب روابط تهران و کابل انجام شد.
محسن بهاروند، معاون امورحقوقی و بین‌المللی وزارت خارجه نیز چند روز قبل برای گفت‌وگو با مقامات اوکراینی درباره ماجرای سقوط هواپیمای اوکراینی به کی‌یف رفت.
میزبانی محدود
شیوع کرونا باعث شده تا همان‌طور که سفر مقامات کشورمان به دیگر کشور محدود شده، حضور مقامات سایر کشورها در تهران نیز بسیار اندک باشد.  در این زمینه مهم‌ترین سفری که صورت گرفت سفر نخست‌وزیر عراق به تهران بود که در آخرین روز تیرماه انجام شد و الکاظمی در این سفر با رهبر معظم انقلاب نیز دیدار کرد.  به‌جز حضور الکاظمی در تهران، سفری در این حد در چند ماه گذشته به کشورمان انجام نشده‌است و به جز سفر برخی مقامات کشورهای دوست از جمله رئیس کمیته امور بین‌الملل دومای دولتی روسیه که در روزهای اخیر به تهران آمد، سایر گفت‌وگوهای دیپلماتیک از طریق تلفن و فضای مجازی انجام شده‌است.  رئیس‌جمهور کشورمان هم در این مدت، رایزنی‌های دیپلماتیک خود را به صورت تلفنی انجام داده و در یکی دو نشست هم به صورت ویدئوکنفرانس سخنرانی کرد که از جمله آنها می‌توان به نشست سه‌جانبه روسای جمهوری ایران، ترکیه و روسیه با محوریت بحران سوریه اشاره کرد که 11 تیر انجام شد.
آیا سایر کشورها نیز سفرهای خود را محدود کرده‌اند؟
ممکن است این سوال پیش بیاید که آیا کرونا، سفرهای دیپلماتیک سایر کشورها را نیز تا این اندازه محدود کرده‌است.  در این خصوص باید به دو مساله اشاره کرد. یکی این‌که موضوع سفر چقدر اهمیت دارد و دیگری این‌که شرایط کشور پذیرنده به لحاظ شیوع بیماری کرونا چگونه است.  در این مدت بیشتر سفرهای دیپلماتیک میان کشورهایی انجام شده‌است که روابطی گسترده با یکدیگر دارند و یا این‌که موضوع مورد مذاکره آنقدر اهمیت داشته که ضرورت حضور فیزیکی در کشور پذیرنده را ایجاب می‌کرده‌است.   به عنوان مثال رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه پس از شیوع گسترده ویروس کرونا مانند دیگر رهبران سیاسی جهان، سفرهای خارجی‌اش را متوقف کرد؛ اما اواسط تیرماه و پس از چهار ماه برای نخستین بار از ترکیه خارج شد و برای دیدار و رایزنی با تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر سفری یکروزه داشت. آمریکایی‌ها نیز که این روزها تمرکز خود را بر تلاش برای تحریم تسلیحاتی ایران و همچنین پیدا کردن راهکار برای مقابله با چین قرار داده‌اند با وجود ابتلای جهانی به کرونا و در شرایطی که کشورشان بدترین اوضاع را در این زمینه دارد هر روز به قول رئیس‌جمهور کشورمان برای گدایی از این کشور به آن کشور می‌روند. در همین زمینه می‌توان به سفر برایان هوک، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران به چهار کشور منطقه شامل عربستان، امارات، کویت و بحرین اشاره کرد که چند روز قبل صورت گرفت. وی همچنین به چند کشور اروپایی از جمله انگلیس و استونی در جهت یارکشی آمریکا برای تحریم تسلیحاتی ایران سفر داشته‌است.  شاید همین سفرها بوده که باعث شده بعضی‌ها از کم‌کاری وزارت خارجه در رایزنی با کشورها گلایه کنند و معتقد باشند دیپلمات‌های کشورمان باید فعالیت بیشتری برای گسترش روابط با کشورهای دوست و خنثی کردن توطئه‌های کشورهای غربی داشته‌باشند.  البته وزیر خارجه در نشستی که با نمایندگان مجلس در 15 تیر داشت به این انتقادات پاسخ داد و گفت اگر الان به سفر نمی‌روم به خاطر این است که کشورها آمادگی پذیرش ندارند. وی افزود: شاید در دوران کرونا بیشترین سفر وزیر خارجه را من داشتم. من به سوریه، ترکیه و روسیه رفتم، به عراق خواهم رفت. همکارانم به افغانستان رفتند، روابط بین دولت افغانستان را اصلاح کردند. ما در همسایگی بیشترین تلاش را انجام می‌دهیم و ان‌شاءا... موفق می‌شویم. وزیر خارجه در آن جلسه به محدودیت‌هایی که از سوی برخی کشورها در دوران کرونا وضع شده اشاره کرد و این مساله را دلیل کاهش روابط دیپلماتیک دانست و گفت: اگر ترکمنستان مرزهای خود را بسته طوری که حتی به هموطنان خودش به دلیل کرونا اجازه ورود نمی دهد، آن را دیگر نمی‌توانیم تغییر دهیم.

سفیران و سفارتخانه‌ها فعال‌تر باشند
 رامین مهمان‌پرست، سخنگوی اسبق وزارت خارجه
به خاطر كرونا خیلی از رفت‌و‌آمدهای دیپلماتیك محدود شده و تلاش می‌شود كه ارتباطات چه در سطح دوجانبه و چه در سطح چندجانبه و بین‌المللی در حد امكان به وسیله شبكه‌های مجازی و استفاده از فناوری‌های روز صورت بگیرد. البته قطعا تماس‌های حضوری و ملاقات‌های رو‌در‌رو تاثیر بیشتری دارد، چون جدای از منطق و استدلالی كه در مذاكره مطرح می‌شود، حس فرد گوینده می‌تواند به شنونده منتقل شود و فضا را تحت‌تاثیر خود قرار دهد، اما به‌هر حال با توجه به این شرایط جدید، چاره‌ای نیست و باید حتی‌الامكان پروتكل‌‌های بهداشتی را رعایت كرد. با این حال یكی از راه‌هایی كه ما می‌توانیم دیپلماسی را فعال نگه داریم حضور سفارتخانه‌ها و سفیران و نمایندگان ما در كشورهای مختلف است كه آنها به نمایندگی از مقامات كشورمان می‌توانند ملاقات‌های متعددی انجام دهند تا بحث‌های دیپلماتیكی كه از سوی مقامات سیاسی از طریق تماس‌های تلفنی یا فضای مجازی صورت می‌گیرد پیگیری شود. با این حال در مورد موضوعاتی كه از درجه اهمیت بالایی برخوردار است چاره‌ای نیست جز این‌كه برنامه به صورت سفرهای كوتاه‌مدت و با توجه به همه موضوعات در دستور كار برگزار شود. به هر حال این نكته را باید در نظر گرفت كه به‌واسطه شیوع كرونا این محدودیت‌ها برای سفر به صورت دو‌طرفه صورت می‌گیرد. بخشی از آن به این مساله برمی‌گردد كه كشور ما در چه شرایطی است و تا چه اندازه می‌خواهیم پروتكل‌های بهداشتی را رعایت كنیم و بخش بعدی به كشور پذیرنده برمی‌گردد كه آیا برای پذیرش هیات‌های خارجی آمادگی دارد. همچنین باید بررسی شود كه كشور پذیرنده به لحاظ وضعیت كرونا در چه وضعیتی قرار دارد. گاهی شرایط آن‌قدر حاد است كه هر گونه تردد، قرنطینه‌های مختلفی در پی خواهد داشت و این مساله می‌تواند تماس‌های حضوری میان مقامات را كاهش دهد.


معضل طرح مسائل محرمانه در دوران كرونا
 محسن پاك‌آیین، كارشناس مسائل بین‌الملل
شیوع بیماری کرونا باعث شد كه همكاری‌های منطقه‌ای جلوه بیشتری داشته باشد. مثلا خیلی از كشورهای اروپایی و كشورهای آمریكای لاتین امید داشتند كه آمریكا در دوران كرونا به كمك آنها بیاید، اما نه‌تنها این اتفاق نیفتاد، بلكه این چین بود كه به كمك آنها رفت. همكاری‌های منطقه‌ای در محیط پیرامونی ایران نیز شكل گرفت و از این جهت می‌توان به همكاری‌ها و همیاری‌های منطقه‌ای در حوزه مدیریت كرونا بین ایران، عراق، كشورهای آسیای مركزی، قفقاز، پاكستان، افغانستان و... اشاره كرد. این نوع همكاری‌ها در منطقه برای این‌كه كشورها برای حل معضل كرونا به هم كمك كنند بیشتر شده و اعتماد كشورهای منطقه‌ای به هم افزایش یافته است. در همین راستا ما شاهد افزایش تحركات دیپلماتیك ایران هستیم و آقای دكتر ظریف سفرهایی به تركیه، سوریه و عراق داشتند و احتمالا سفرهای دیگری هم در پیش است، اما نكته دیگر این‌كه در دوران پساكرونا همكاری‌ها در حوزه مجازی هم تقویت می‌شود. الان بسیاری از اجلاس‌های بین‌المللی به صورت ویدئو‌كنفرانس و به صورت مجازی برگزار می‌شود، اما افزایش ظرفیت فضای مجازی در دوران پساكرونا یك اشكالی دارد و آن هم این‌كه در فضای مجازی همه شنونده خواهند بود و قادر به دیدن و شنیدن و كنترل این فضا هستند. از این‌رو امكان بحث‌های محرمانه از نوع بحث‌هایی كه در فضای دیپلماتیك مطرح می‌شود در فضای مجازی و از طریق ویدئو‌كنفرانس وجود ندارد و این فضا بیشتر به صحبت‌های نهادهای غیردولتی و مراكز غیررسمی اختصاص پیدا می‌كند. به همین دلیل در عرصه دیپلماتیك نمی‌توان ویدئوكنفرانس را جایگزین سفر به كشورهایی مثل روسیه، عراق، سوریه و تركیه و كشورهایی كه روابط با آنها اهمیت بالایی برای ما دارد كرد. به همین دلیل است كه این سفرهای دیپلماتیك در منطقه صورت می‌گیرد.



دیپلماسی فعال، کرونا و پسا کرونا نمی‌شناسد
 مصطفی مصلح‌زاده، سفیر پیشین ایران در اردن
در ماجرای کرونا محدودیت‌هایی در عرصه سفرهای دیپلماتیک برای برخی کشورها پیش آمد، اما به هر صورت باید به این نکته توجه داشت که اساس وجود محدودیت‌ در سفرها مانعی برای داشتن دیپلماسی فعال نیست. یعنی حتی اگر فرض را بر این بگذاریم که انجام سفرهای خارجی در دوران کرونا مشکل است، اما انجام بسیاری از اقدامات دیپلماتیک بدون سفر میسر است. به عنوان مثال در شرایط کنونی ما شاهد سفرهای متعدد مقامات آمریکایی‌ به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و اروپایی هستیم. این در حالی است که تعداد سفرهای ما در این حوزه‌ها کم است. ممکن است این سوال مطرح شود که آیا مثلا کشورهای عربی یا هر کشور پذیرنده‌ای به‌واسطه کرونا محدودیت‌هایی برای سفرهای خارجی ایجاد می‌کند؟ واقعیت آن است که برای هر سفر خارجی ما به دو پیش‌شرط احتیاج داریم؛ یکی فراهم آمدن لجستیک آن و دیگر داشتن طرح و برنامه جدید و نو است. در چنین شرایطی با توجه به رزمایش اخیر ایران در خلیج‌فارس، لجستیک کار فراهم آمده‌است. از سوی دیگر در حال حاضر ما به جز‌ عربستان و یکی دو کشور عربی دیگر با سایر کشورهای عربی مشکلی برای برقراری ارتباط و حتی سفرهای دیپلماتیک نداریم، مشروط به این‌که طرح و برنامه جدیدی را در این سفرها بتوانیم ارائه کنیم. از سویی دیگر باید به این نکته هم توجه کرد اساسا دیپلماسی ما چندان فعال نیست. مثال ساده‌ آن دستگیری جمشید شارمهد، سرکرده گروهک تروریستی تندر بود. این گروه از ابتدای فعالیت خود در آمریکا اقدامات تروریستی کرده و حتی علیه ایران اعلام جنگ مسلحانه کرد اما در نقطه مقابل هیچ اقدام دیپلماتیک علیه این گروه انجام نگرفت. این مثال ساده نشان می‌دهد اساسا در صورت داشتن دیپلماسی فعال می‌توان ده‌ها اقدام مختلف در عرصه دیپلماسی رسمی و عمومی انجام داد و هیچ نیازی هم به افزایش سفرها در دوران کرونا و بعد از کرونا نیست.