آقای دكتر، در چهلمین سال فعالیت جهاد دانشگاهی، كشورمان از منظر اقتصادی و روابط بین‌الملل با چالش‌هایی روبه‌رو بود. جهاد دانشگاهی با توجه به روحیه جهادی‌اش برای رویارویی با این چالش‌ها چگونه قدم برداشت؟
دیدار با رهبر معظم انقلاب در سال 97 و ارائه دستاوردهای‌مان به ایشان، فرصت خوبی برای جهاد دانشگاهی فراهم كرد. در آن دیدار ما دو خواسته داشتیم؛ اول این كه دستاوردهای فناورانه‌مان در كشور استفاده شود و همچنین مأموریت‌های بزرگ فناورانه جدیدی از حوزه كارفرمای دولتی و غیردولتی و سازمان‌های وابسته به نهاد رهبری به جهاد محول شود. دوم این كه ما همیشه زمان زیادی بین سه تا 12 سال را باید صرف اثبات توانمندی‌های‌مان برای گرفتن طرح‌های بزرگ در كشور می‌كردیم. درخواست ما این بود كه برای انجام برخی طرح‌های فناورانه مورد نیاز برای رفع وابستگی كشور، بودجه‌ای در اختیار جهاد دانشگاهی قرار بگیرد تا بتوانیم خودمان طرح‌ها را پیش ببریم و با دست پر و محصول نهایی سراغ كارفرما برویم. این خواسته ما مورد تأیید ایشان قرار گرفت و بودجه‌ای از محل صندوق توسعه ملی در سال 98 به جهاد دانشگاهی اختصاص پیدا كرد كه از محل این بودجه توانستیم در سال گذشته 31 طرح فناورانه را تعریف و آغاز كنیم.
  این طرح‌ها بیشتر در چه حوزه‌هایی در حال انجام هستند؟
در حوزه‌های مختلفی مانند پزشكی، فنی و مهندسی و كشاورزی. برای مثال یكی از مسائل مهمی كه در حوزه كشاورزی در كشور با آن روبه‌رو هستیم، وضعیت دام‌های سنگین به‌ویژه گاوهای شیرده و گوشتی است. یكی از طرح‌ها تولید فناوری مورد نیاز برای اصلاح نژاد دام‌های گوشتی و شیری است. همچنین در طرح ملی مرغ‌ لاین بومی ایران نیز مسؤولیت بخش پژوهش طرح به جهاد دانشگاهی واگذار شده است. علاوه‌بر اینها پیشتر، طرح فناورانه‌ای در زمینه تولید قفس پرورش ماهی انجام داده بودیم و اكنون برای تولید و پرورش بچه‌ماهی سی‌باس كه در حال حاضر به صورت وارداتی تأمین می‌شود نیز در قفس‌های پرورش ماهی طرحی در دست اقدام داریم. امیدواریم تا سال آینده به این دانش مورد نیاز كشور به صورت كامل دست پیدا كنیم. در كنار این طرح‌ها موفقیت‌هایی نیز در حوزه نفت و پزشكی به دست آورده‌ایم.
  جهاد در سال‌های پیش نیز طرح‌هایی در حوزه‌ صنعت نفت در دست اقدام داشت. آیا در این 31 طرح فناورانه دستاورد جدیدی در حوزه نفت داشتید؟
بله ما پیش از این اقداماتی در جهت تولید دكل‌های نفتی داشتیم. در سال گذشته دكل دوم ساخت ایران جهاد دانشگاهی را با حضور مهندس زنگنه، وزیر نفت، در اهواز رونمایی شد. سال‌های قبل نیز توانسته بودیم طرح بزرگی برای تولید مته‌های حفاری پیش ببریم. در آن سفر، مهندس زنگنه از خط تولید این مته‌ها و همچنین پیشرفت‌های خوب تحقیقات تولید مته حفاری با فناوری بالا و دقیق پی‌دی‌سی بازدید كردند. همچنین با حضور ایشان قراردادی با ظرفیت 50 هزار بشكه برای نمك‌زدایی نفت میدان نفتی آزادگان نیز به امضا رسید.
  با این حساب دغدغه‌ای كه برای تأمین هزینه مورد نیاز برای اجرای طرح‌های فناورانه مطرح می‌كردید دیگر سد راه جهاد دانشگاهی نیست و نیازی به انعقاد قرارداد برای تولید و توسعه محصولات فناورانه ندارید؟
بله دقیقا؛ سال 98 سال خوبی برای ما بود. اكنون دیگر برای اجرای طرح‌های تحقیقاتی و تولید دانش ‌فنی با كارفرما به این شكل قرارداد می‌بندیم كه هزینه تولید دانش‌فنی با ما و تضمین بازار و خرید با كارفرما. برای مثال اكنون با شركت ایران‌خودرو وارد قراردادی تضمینی به این شكل برای توسعه دانش فنی و راه‌اندازی خط تولید كاتالیست شده‌ایم. همچنین همكاری‌های گسترده‌ای در زمینه تولید قطعات الكترونیك خودرو مانند تی‌سی‌یو و ای‌سی‌یو، سبك‌سازی خودرو، تولید آلیاژهای مورد نیاز خودرو و تولید خودروی برقی با شركت ایران‌خودرو در جریان است.
  پس از شیوع كرونا در كشور تا جایی كه خبر داریم جهاد دانشگاهی اقدامات خوبی در زمینه تولید كیت تشخیصی كرونا انجام داده این كیت روانه بازار شده است؟
بله پژوهشگاه معتمد جهاد دانشگاهی موفق به تولید كیت تشخیصی دقیقی برای شناسایی كووید-19 شده كه مورد تأیید انستیتو پاستور ایران نیز قرار گرفت. با همكاری ستاد اجرایی فرمان امام (ره) شركت دانش‌بنیانی برای تولید این كیت به ثبت رسید و اكنون قرارداد بزرگی برای تولید یك میلیون تست تشخیص كووید-19 به روش پی‌سی‌آر با وزارت بهداشت منعقد كرده‌اند.
  تقریبا از خبر تولید این كیت‌ها در پژوهشگاه معتمد حدود پنج ماه می‌گذرد، این وقفه علت خاصی داشته است؟ این موضوع با شایعه‌ای كه درخصوص تولید انحصاری كیت‌های تشخیص كووید-19 در كشور بیان می‌شود ارتباطی داشت؟
فرآیند تأیید كیت از سوی وزارت بهداشت بسیار زمان‌بر بود. طراحی كیت ما براساس دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی بود و ابتدا شناسایی ویروس در سه واكنش مجزا انجام می‌شد. وزارت بهداشت از ما خواست تعداد واكنش‌ها به دو واكنش كاهش پیدا كند و اكنون فقط با انجام یك واكنش پی‌سی‌آر این كیت تشخیصی قادر به شناسایی ویروس كووید-19 است. ما نیز صحبت‌هایی را شنیده بودیم كه وزارت بهداشت فقط به برخی از شركت‌ها مجوز تولید كیت را می‌دهد، اما نمی‌توان براساس شنیده‌ها قضاوت كرد. از طرفی اگرچه این فرآیند زمان‌بر بود اما وزارت بهداشت به كیت‌های تولیدی ما نیز مجوز تولید داده است، این یعنی خیلی هم این شایعات پایه و اساس محكمی ندارد.
البته باید متذكر شوم ما در كنار این طرح، طرحی برای سلول‌درمانی با سلول‌های مزانشیمی در بیماران كرونا را در پژوهشگاه رویان با همكاری بیمارستان مسیح دانشوری آغاز كرده‌ایم كه تاكنون نتایج رضایت‌بخشی نیز داشته است. طرح پیشنهادی برای تولید واكسن را نیز ارائه كردیم كه چون برایش تأمین اعتبار نشد، كنار رفت.
  سال گذشته تفاهم‌نامه‌ای میان معاونت علمی، شهرداری و سازمان متروی تهران برای تولید یك رام مترو به امضا رسید كه جهاد دانشگاهی نیز بخشی از اجرای طرح را برعهده داشت، این طرح در چه حالی است؟ آیا فكر می‌كنید براساس قراداد تا پایان سال جاری این رام مترو در خط متروی تهران قرار بگیرد؟
انجام این طرح تاكنون با سرعت خوبی پیش رفته است و امیدواریم تا بهمن امسال این رام قطار تحویل شركت متروی تهران بشود. نقش جهاد در این طرح تولید سیستم رانشی قطار با كمك دو شركت دانش‌بنیان است. در صورت موفقیت‌آمیز بودن این طرح می‌توان امیدوار بود كه نیاز متروی كشور به واگن‌ها و لوكوموتیوهای جدید برطرف شده و نیاز وارداتی كمتر شود. از طرفی از آنجا كه بالای 70درصد این مترو ساخت داخلی است، حجم اشتغال بسیار بالایی را نیز برای جوانان فراهم كرده است.
  به نظرتان ساخت داخلی مترو تا چه حد می‌تواند از خروج ارز از كشور جلوگیری كند؟
هر واگن مترو بین یك میلیون تا یك میلیون و 400 هزار یورو خریداری می‌شد. نیاز كوتاه‌مدت كشور به واگن مترو حدود 3000 واگن و نیاز بلندمدت‌تر حدود ده‌هزار واگن برآورد شده است. بنابراین برای رفع نیاز از خارج از كشور به ترتیب به حدود سه تا ده میلیارد یورو سرمایه نیاز است كه با ساخت داخلی صرفه‌جویی ارزی بسیار بالایی صورت خواهد گرفت.
علاوه‌بر این ظرفیت كشور در تولید حمل‌ونقل ریلی بسیار بالاست. با وجود همه نقدهایی كه به آموزش دانشگاهی وارد می‌شود، ما متخصصان بسیار خوبی در كشور پرورش می‌دهیم. اگر به توانمندی‌های خود باور داشته باشیم، نه‌تنها نیاز بازار داخلی را به صورت كامل تأمین خواهیم كرد، بلكه می‌توانیم بازار خوبی در منطقه برای صادرات داشته باشیم. به طوركلی ایران شاید ظرفیت مناسبی برای تولید انبوه محصولات مانند چین نداشته باشد، اما توانمندی خوبی در تولید محصولات سفارشی براساس نیاز مشتری دارد.
  یكی از دغدغه‌هایی كه در گفت‌وگو‌های سال‌های گذشته با جام‌جم مطرح كرده بودید، بحث نیاز به ایجاد آزمایشگاه‌های مرجع برای بررسی استانداردهای لازم در محصولات فناورانه بود. من هنوز هم وقتی با فعالان شركت‌های دانش‌بنیان گفت‌وگو می‌كنم، بیشترشان نبود آزمایشگاه مرجع را یكی از مشكلات اصلی در ورود محصول دانش‌بنیان‌شان به بازار داخلی یا حتی خارجی می‌دانند. آیا جهاد دانشگاهی در زمینه تأسیس چنین آزمایشگاه‌هایی طرح یا برنامه‌ای دارد؟
تأسیس آزمایشگاه‌های مرجع از جمله نیازهای مهم كشور است كه به سرمایه‌گذاری كلانی احتیاج دارد. به همین جهت، این كاری نیست كه جهاد بتواند متولی‌اش شود. كشور باید برای این طرح كلان براساس اولویت‌های تولیدی كشور اقدام كند. تأسیس چنین مراجعی از نیازهای اساسی امروز تولید كشور است و باید به اولویتی در طرح‌های اجرایی تبدیل شود. اما در بیشتر موارد ما چنین كارهایی را فرع می‌دانیم و به دنبال پیشرفت در حوزه‌های اصلی هستیم. در حالی كه این فرع، زیرساخت مورد نیاز برای پیشرفت در اصل‌هایی است كه مدنظرمان است.
  پس چرا بعد از این‌همه مدت هنوز اقدامی برای این موضوع صورت نگرفته است؟
یكی از مهم‌ترین مسائلی كه هنوز دست به گریبان تولید كشور است این است كه ما عادت به ارز بدون دردسر نفتی داشتیم. از طرفی علاقه به خرید خارجی و منافع حاصل از آن كه نصیب عده‌ای می‌شده نیز موضوعی بوده كه همیشه نفس تولید را گرفته است. متأسفانه برخورد جدی‌ای با چنین افرادی صورت نمی‌گیرد. به عبارت دیگر هزینه خلاف كردن در كشور كم است. شاید صحبت زیادی درخصوص برخورد با این متخلفان بشود، اما برخورد مؤثر و بازدارنده به معنای حقیقی صورت نمی‌گیرد.
نكته دیگر این كه هنوز واقعا تصمیم جدی برای پیشرفت دانش‌بنیان در كشور نگرفته‌ایم. زیرا اگر تصمیم بر این باشد، حداقل باید سیاسیون ما در برخی مسائل به توافق ملی برای پیشرفت كشور برسند و پس از آن برنامه‌ریزی بلندمدتی براساس اولویت‌ها برای توسعه دانش در كشور داشته باشند. بعد هم تفكیكی بین مدیریت اجرایی و سیاسی كشور ایجاد شود. یكی از اتفاقات بدی كه در كشور ما رخ می‌دهد این است كه با هر چرخش مدیریت سیاسی در كشور، بسیاری از مدیران تا سطوح پایین به صورت كامل عوض می‌شوند. در صورتی كه باید این دو گروه از هم مجزا شوند و اگر قرار است چرخشی نیز اتفاق بیفتد فقط در سطح مدیران سیاسی كشور باشد و مدیران اجرایی، مسؤول اجرای همان طرح‌های بلندمدت باشند كه در موردش توافق شده و در مورد آن دیگر دعوایی نشود. در دنیا نیز هر كشوری كه پیشرفت كرده است، روزی این مسیر را طی كرده است. اما شاید ما به دلیل علاقه به قدرت این موارد را مشخص نمی‌كنیم.
  یكی از گلایه‌هایی كه برخی از فعالان حوزه صنعت می‌كنند این است كه در تنظیم سندهای راهبردی و برنامه‌های پنج‌ساله كشور، تعیین اهداف نیز براساس رانت‌های برخی شركت‌های خاص تعیین می‌شود تا زمینه سودآوری برای عده‌ای خاص فراهم شود. آیا این خطر برای راه‌حلی كه ارائه می‌كنید وجود ندارد؟
حداقل من در اسناد ملی‌ای كه در طراحی‌شان دخیل بوده‌ام چنین چیزی را ندیدم. به عنوان عضو شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در تدوین نقشه جامع علمی كشور حضور داشتم، بقیه سندها نیز عمدتا در دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تصویب می‌شود به همین دلیل در جریان سندها قرار داشته‌ام اما با چنین موردی برخورد نكرده‌ام.
ایرادی كه در این زمینه وارد می‌دانم این است كه ارتباط یك به یكی بین شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و بدنه اجرایی كشور وجود ندارد. لزوما همان سند و چشم‌اندازی كه به تصویب می‌رسد مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. این مشكلی است كه من بارها به آن اشاره كرده‌ام كه یك بار برای همیشه نظام ملی علم، فناوری و نوآوری را به درستی تعریف نكرده‌ایم. نقش سیاست‌گذار، برنامه‌ریز اجرایی، مجریان حوزه علم و فناوری را مشخص نكرده‌ایم. وظیفه بنگاه‌ها در تولید، وظیفه قانون‌گذار در حمایت قانونی و وظیفه بانك‌ها در حمایت مالی را مشخص نكرده‌ایم تا سیاستگذاری تولید علم و در ادامه آن پیدایش فناوری تا تبدیل فناوری به تولید حرفه‌ای محصول و صادرات و... به صورت روان انجام شود.
  علت را در چه می‌بینید؟
بخش عمده‌ای از آن به دلیل اختلاف نظرهای سیاسی است كه در بین ما وجود دارد و اجازه شكل‌گیری فرصت گفت‌وگو و توافق را نمی‌دهد. امیدوارم هرچه زودتر این اختلافات كنار گذاشته شود، زیرا اگر ما بخواهیم واقعا این اهداف تحقق پیدا كند باید برای آن برنامه‌ریزی بلندمدت حداقل 20 ساله انجام دهیم و به صورت سالانه آن را بازبینی كنیم. اما در كشور هر چهار سال یا هر هشت سال یكبار حداقل یك گردش سیاسی در دولت داریم، هر چهار سال یك ‌بار ممكن است گردش سیاسی در مجلس داشته باشیم. با هر بار گردش كلیه خط‌مشی‌های كشور تغییر می‌كند و گروه مخالف هم با تمام انرژی در مسیر گروهی كه بر سر كار هستند سنگ‌اندازی می‌كند. این در حالی است كه اگر قرار باشد اهداف پیشبرد علم و فناوری كشور محقق شود نباید‌دستخوش این گردش‌های سیاسی شود و براساس برنامه‌ریزی درازمدت در قالب ساختاری كه برای آن مشخص شده‌ است فارغ از این كه چه جناحی بر سر كار باشد به مسیرش ادامه دهد.
  چه پیشنهادی برای شكل‌گیری این وفاق ملی دارید؟
سیاسیون ارشد كشور باید در این زمینه بحث كنند. باید نخبگان سیاسی و علمی كشور بتوانند بین توسعه كشور و انقلابی ‌بودن ارتباط برقرار كنند و راهكار مناسب برای برقراری این ارتباط را نیز ارائه دهند. در این حالت در بدترین شرایط، حتی در همین دوران تحریم‌های ظالمانه نیز با برنامه می‌توانیم پیشرفت كنیم. به شرط آن كه پیش از هرچیز به یك وفاق ملی دست یابیم و كار را به كاردان بسپاریم.
ما حتی در انتخاب مدیران‌مان هم شاخصی نداریم. بالاخره كشوری كه قرار است به توانمندی‌های خودش اتكا كند باید مدیران خودباور و كاردانی نیز داشته باشد كه حداقل مسیر را بشناسند. در صورتی كه بسیاری از مدیران كنونی ما هنوز به تولید ملی باوری ندارند.



ثمربخشی مدیریت حداقل 9 سال زمان نیاز دارد
بر خلاف بسیاری از مدیران، دكتر طیبی سابقه طولانی ‌در هدایت جهاد دانشگاهی از ابتدای تأسیس این نهاد تاكنون دارد و در هفت سال گذشته نیز به صورت پیوسته مدیریت این نهاد را بر عهده داشته است. از او پرسیدیم آیا این تداوم و یكپارچگی تأثیر واضحی در روند فعالیت‌های جهاد دانشگاهی داشته است؟ وی در پاسخ گفت: «براساس تجربه من، در كشور ما به دلیل نبود برنامه و ساختارهای مورد نیاز كه مدیر بتواند بلافاصله پس از انتصاب در مسیر انجام كار قرار بگیرد و نه اثبات خودش، حداقل 9‌سال پیاپی زمان نیاز خواهد داشت تا بتواند در جایگاهش اثرگذاری داشته باشد.» تعجب كردم! در گفت‌وگویی كه دو سال پیش داشتیم این زمان را شش سال مطرح كرده بود. علت این تغیر نظر را جویا شدیم و در پاسخ توضیح داد: «با شرایطی كه در سال‌های اخیر شاهدش بودم به نظر حداقل 9 سال زمان نیاز است. زیرا تازه پس از شش سال كارها و تلاش‌های یك مدیر شروع به نتیجه‌دادن می‌كند. در جهاد دانشگاهی نیز از سال گذشته كه شش سال پیاپی از مدیریت و تلاش‌های شبانه‌روزی و جهادی‌مان گذشت كم‌كم بخشی از تلاش‌ها به ثمر نشست. بخشی از به ‌ثمر رسیدن این بود كه توانستیم با مقام ‌معظم رهبری، رئیس‌جمهور و مسؤولان دیگر دیدار داشته باشیم و اثبات كنیم توانمندی انجام طرح‌های كلان ملی را داریم. همین اثبات به‌ظاهر ساده شش سال زمان برد. حالا برای انجام طرح‌هایی كه به ما محول شده قطعا زمان نیاز است.»
از آنجا كه در میان گفت‌وگو به لزوم انتصاب مدیران شایسته اشاره كرده بود از او پرسیدیم به عنوان یک رئیس جهادی، چه نمره‌ای به خودش برای انتخاب مدیران شایسته در بخش‌های مختلف جهاد دانشگاهی می‌دهد. دكتر طیبی توضیح داد: «ما در برخی مقاطع كه نتوانستیم قراردادهای خوبی ببندیم به دلیل این‌كه درآمد كافی نداشتیم، بسیاری از نیروهای قوی و خوب‌مان را از دست دادیم. حتی اكنون نیز به دلیل این كه در شرایط تحریم هستیم درآمدهای حاصل از پیش پرداخت‌های قراردادها خیلی كفاف هزینه‌های اجرای طرح‌ها را نمی‌دهد. با توجه به این موضوعات و این‌كه شایستگی ویژگی نسبی‌ای هست، براساس انتخابی كه از میان گزینه‌های موجود داشتم، به خودم نمره 17 را می‌دهم. حداقل همواره تلاش كرده‌ام خیرالموجود را برای مدیریت انتخاب كنم.»


از فرصت تحریم غافل نشویم
به گفته دكتر طیبی شرایط تحریم‌های ناجوانمردانه فرصتی برای باور به تولید داخل فراهم كرد. این باور موجب شده نهادهای فناورانه‌ای مانند جهاد دانشگاهی نیز فعال‌تر از قبل باشند. وی در ادامه توضیح می‌دهد: «گرچه بر اساس باورهای انقلابی ما (عزت، حكمت و مصلحت) ارتباطات بین‌المللی باید وجود داشته باشد. اما این شرایط كمك كرد مسؤولان به باوری اجباری در خصوص محصولات ساخت ایران برسند.»
وی با اشاره به این كه بسیاری از كشورها برای توسعه تولیدات ملی خود به صورت هوشمندانه ارزش پول ملی‌شان را كاهش می‌دهند توضیح می‌دهد: «شرایطی كه اكنون در خصوص ارزش پول ملی ما به وجود آمده، شرایطی است كه بسیاری از كشورها به صورت آگاهانه برای توسعه تولیدات ملی خود ایجاد كرده‌اند. به عنوان مثال زمانی در ژاپن هر دلار معادل شش هزار ین بود در حالی كه اكنون هر دلار معادل 106 ین ژاپن شده است. آنها این كار را كردند تا اراده ملی برای استقبال از فناوری‌های داخلی را افزایش دهند و از طرفی بتوانند از فناوران‌شان برای تولید محصولات ملی حمایت كنند. ژاپن امروز كشوری توسعه‌یافته با اقتصادی قوی است. مشكل ما این است كه هنوز آن اراده ملی برای توسعه دانش و فناوری در ما شكل نگرفته است.» به عقیده رئیس جهاد دانشگاهی، اختلافات سیاسی عامل مهمی در شكل نگرفتن وفاق ملی است.