بیان موضوعات تخصصی به زبان ساده
محمد جباری، سردبیر برنامه چرخ است که تجربه فعالیت در مطبوعات و برنامه‌های مختلفی را داشته است. وی درباره ویژگی‌های برنامه در فصل جدید به جام‌جم می‌گوید: چرخی متنوع‌تر، به‌روزتر و پرانرژی‌تر با حرکت در مرزهای دنیای علم و فناوری؛ این چکیده‌ کاری است که تلاش کرده‌ایم در فصل هفتم اتفاق بیفتد. فرم و محتوای برنامه هم مثل دکور مدرن و متفاوت این فصل کاملا تغییر کرده است. مثلا یکشنبه‌ها که نخستین روز پخش برنامه است، مهم‌ترین اتفاق‌های دنیای علم و فناوری در هفته گذشته را به انتخاب کارشناسان چرخ در دو قالب میز علم و میز فناوری با حضور هشت روزنامه‌نگار علم و فناوری جوان و به‌روز مرور می‌کنیم.
دو آیتم «ایران‌سنج» (پنج اتفاق مهم علم‌وفناوری در ایران در هفته گذشته) و «عکس‌چرخ» (پنج عکس مهم علمی هفته) تکمیل‌کننده مجله خبری-تحلیلی یکشنبه‌های چرخ هستند. یک سفر سریع، متنوع و در عین حال عمیق در مرزهای دانش یا مثلا چهارشنبه‌ها به عنوان آخرین روز پخش برنامه هر هفته به روایت‌های دنیای علم و پیشنهادهای آخر هفته اختصاص پیدا کرده است؛ از روایت‌های تاریخ ریاضی و فیزیک تا پیشنهاد کتاب، مستند، فیلم و بازی. یک بسته پیشنهادی متنوع برای گذران
آخر هفته به سبک علمی.
وی در ادامه در پاسخ به این سوال که برای جذب مخاطبان بیشتر و بیان اطلاعات و مفاهیم علمی به زبان ساده چه کارهایی انجام داده‌اید هم توضیح می‌دهد: برای تولید برنامه علمی جذاب برای مخاطب عام باید حواسمان همزمان به چند اصل و ویژگی باشد که البته رعایت همه آنها، آن هم در یک برنامه روزانه علمی کار سختی است: انتخاب موضوع به‌روز و جذاب که حس کنجکاوی مخاطب را برای دانستن بیشتر درباره آن موضوع تحریک کند، انتخاب کارشناسان علمی که تجربه ساده‌سازی علم با حفظ دقت و صحت علمی را داشته باشند، پرداخت مناسب موضوع (انتخاب رویکرد و مسیر نزدیک شدن به موضوع که برای مخاطب عمومی قابل لمس باشد) و اضافه کردن ادویه‌‌های لازم که البته نقش‌شان در برنامه‌های علمی مهم‌تر از این‌حرف‌هاست؛ یعنی ویدئوها، تصاویر، اینفوگرافیک‌ها، موشن‌گرافیک‌ها و دیگر مواد و تجهیزات لازمی که هم به فهم راحت‌تر موضوع کمک می‌کند  و هم سفر مخاطب در سرزمین ظاهرا ناهموار علم را شیرین‌تر و جذاب‌تر می‌کنند.


موضوعات مرتبط با زندگی مردم
با توجه به این‌که چرخ، سراغ موضوعاتی رفته که با زندگی روزمره مردم در ارتباط است، درباره این‌که محوریت این موضوعات حاصل سیاستگذاری‌های شبکه‌ چهار بوده یا در اتاق فکر برنامه به این نتیجه رسیده‌اند هم عنوان می‌کند: پاپیولار ساینس یا همان علم برای عموم، کلیدواژه‌ای بوده است که هم مدیر شبکه‌چهار دکتر معینی‌پور و هم مدیر گروه دانش خانم سپانلو در این چند سال تاکید زیادی بر آن داشتند. اصلا شعار شبکه به همین دلیل از شبکه فرهیختگان به شبکه دانایی تغییر کرد که موضوعات تخصصی به زبان ساده‌تر برای عموم توضیح داده شود. این سیاست در اتاق فکر برنامه هم دنبال شده و یکی از جنبه‌های آن، انتخاب موضوعاتی بوده که به زندگی روزانه مردم ارتباط داشته باشد. البته همه اینها با حفظ نگاه دقیق و صحیح علمی و با کمک استادان و چهره‌های علمی دانشگاهی در نظر گرفته شده است.
 او همچنین درباره تاثیر کرونا روی برنامه و سیاستگذاری‌های اتاق فکر هم بیان می‌کند: کرونا مهم‌ترین اتفاق این سال‌ها از جنبه‌های مختلف بوده است و البته مهم‌ترین موضوع علمی این سال‌ها که با همه ابعاد زندگی مردم گره خورده است. در نتیجه طبیعی است که نقش بسیار پررنگی در چرخ داشته باشد؛ از اختصاص ویژه‌برنامه هر روزه «مثبت چرخ» برای پوشش مهم‌ترین تحولات علمی مرتبط با کرونا در ماه‌های اول سال تا تقدیم هر قسمت برنامه به یکی از شهدای کادر درمان و بسته خبری ویژه مربوط به کرونا که هر روز از برنامه پخش می‌شود. در کنار این بخش‌های ثابت، در روزهای مختلف همه موضوعات مهم مرتبط با کرونا مثل واکسن با حضور کارشناسان مختلف مفصل‌تر بررسی علمی می‌شود.
جباری در پاسخ به این سؤال که کدام‌یک از بخش‌های برنامه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است هم می‌گوید: استفاده از آیتم‌های متنوع در برنامه‌های علمی، سابقه زیادی در تلویزیون ما ندارد و برنامه‌های علمی ما معمولا فقط از فرم گفت‌وگو استفاده می‌کنند. اما از همان شروع فصل پنج چرخ، با کمک تجربه تهیه‌کننده برنامه خانم بهبودی و ایده‌های نوی اتاق فکر به‌دنبال تجربه‌های جدیدی در حوزه برنامه‌سازی علمی بودیم. آیتم‌های متنوع بیرون استودیویی، یکی از همین ایده‌های نو بود. از آیتم‌های دو فصل قبل مثل اتاق دانشمند، صندلی علم‌سنج و علمگرد که هر کدام ایده فرمی و محتوایی خاصی داشتند تا سه آیتم این فصل: پادچرخ (روایت زندگی چهره‌های علمی معاصر ایران در فرم پادکست)، زندگی سبز (راهنمای زندگی دوستانه با طبیعت) و چرخ‌آزما (معماهای علمی در قالب آزمایش‌ها و سرگرمی‌های علمی). هر کدام از این آیتم‌های این فصل مخاطبان خاص خودشان را دارند، ولی به‌نظر پادچرخ مخاطبان بیشتری را همراه خود کرده است.
وی در پاسخ به این سؤال که مسابقه‌ چرخ‌آزما به‌نوعی یک بازی با مفاهیم علمی و تخصصی و بیان آنها به زبان ساده و شیرین است. این مسابقه در چه فرآیندی طراحی شد و چه هدفی را دنبال می‌کند هم می‌افزاید: به‌دنبال ایده‌ای برای مسابقه علمی چرخ بودیم که نو و کمتر تجربه‌‌شده باشد و در قالب تکراری سؤال پیامکی هم نباشد. بر این اساس ایده معمای آزمایش‌محور شکل گرفت؛ یعنی به‌جای این‌که فقط یک آزمایش جلوی چشم بینندگان انجام بدهیم، سعی کنیم با استفاده از آزمایش‌های ساده که هر کسی در خانه خودش هم می‌تواند انجام دهد، سؤالی در ذهن مخاطب ایجاد کنیم و یک هفته ذهن او را درگیر یافتن پاسخ آن کنیم. یک رابطه تعاملی علم‌محور با بیننده که نتیجه آن تصویرها و ویدئوها و پاسخ‌هایی است که بینندگان با انجام آزمایش‌ها در خانه هر هفته برای برنامه می‌فرستند.



پوست‌اندازی چرخ در هر فصل
جباری درباره فرآیند انتخاب موضوعات برنامه چرخ در اتاق فکر هم توضیح می‌دهد: هر روز و هر ساعت مهم‌ترین اتفاقات دنیای علم و فناوری در گروه اتاق فکر برنامه مطرح می‌شود. با بحث و گفت‌وگوی بسیار، براساس ویژگی‌ها و اولویت‌هایی مثل فراگیری و جذابیت برای عموم، تازگی، اهمیت علمی و... موضوعات اصلی برنامه به کمک اعضای اتاق فکر انتخاب می‌شوند. خوشبختانه چرخ در این سه فصل و به‌خصوص در فصل هفتم اتاق فکر جوان، پرانرژی و ‌متخصص در حوزه‌های مختلف داشته است؛ ترکیبی از نسل قدیم و جدید روزنامه‌نگاران و کارشناسان علم که معمولا به آنها فرصت حضور چندانی در برنامه‌های علمی تلویزیونی داده نشده بود و حالا با انگیزه و انرژی زیادی پربیننده‌ترین برنامه علمی این روزهای تلویزیون را جلو می‌برند.
او درباره انتخاب مجری هم عنوان می‌کند: حافظ آهی یکی از کارشناسان نسل قدیم‌تر اتاق فکر چرخ است که در کسوت اجرا هم به چرخ کمک می‌کند. هم سابقه اجرا در برنامه‌های مختلف علمی تلویزیون و رادیو داشته است و هم سابقه برنامه‌سازی علمی. آشنایی و تسلطش به مباحث علمی کمک می‌کند که در برنامه زنده خیال‌مان راحت باشد که او جلوی دوربین «حافظ» رعایت خطوط قرمز علمی است و حواسش هست کسی از دایره علم خارج نشود، اما فارغ از این ملاحظات علمی و اجرایی با وجود سابقه و ‌تجربه‌اش شخصیتی فروتن، صمیمی و دوست‌داشتنی‌ دارد که همین ویژگی‌های اخلاقی، عامل اصلی علاقه همه اعضای خانواده چرخ ازجمله مخاطبان برنامه به حافظ آهی است.
جباری در پایان نیز پیرامون این‌که چرخ تا چند فصل پتانسیل تولید دارد هم می‌گوید: تا وقتی اکتشافات و دستاوردها و نوآوری‌های دنیای علم وجود دارد، وجود برنامه روزانه علمی مثل چرخ که با زبانی ساده، دقیق، جذاب و صمیمانه به مرزهای دانش و فناوری بپردازد، اجتناب‌ناپذیر است. نکته مهم در ادامه پیدا کردن چرخ با هر گروهی این است که متناسب با تغییرات لحظه‌به‌لحظه دنیای علم و فناوری، چرخ هم باید هر فصل پوست‌اندازی کند و با وجود حفظ هویت اصلی‌اش، فرم و محتوای به‌روز و متناسبی انتخاب کند. چه در استفاده از مغزهای جدید و جوان در اتاق فکر و محتوا، چه در استفاده از فرم‌های جدید در برنامه‌سازی و ساختار و ظاهر برنامه و چه در استفاده از ابزارهای جدید ارتباطی و تحکیم ارتباط دوسویه با مخاطبان. با رعایت این ویژگی‌ها، چرخ تا همیشه می‌تواند مهم‌ترین برند علمی تلویزیون باقی بماند.


حافظ آهی را پیش از این با اجرای یکی از بخش‌های برنامه «آسمان شب» می‌شناختیم. اما مدتی است اجرای برنامه «چرخ» را نیز برعهده دارد. وی در گفت‌و‌گو با جام‌جم در خصوص تجربه اجرای این برنامه توضیحاتی ارائه کرد:
 شما پیش از این هم مجری برنامه علمی بودید. با این حال از ویژگی‌های اجرای برنامه «چرخ» که مخاطبان خاصی دارد، بگویید.
اتفاقا من فکر نمی‌کنم این برنامه مخاطبان خاص داشته باشد. هدف ما جذب مخاطب عام است. یعنی مخاطبی که لزوما با علم آشنایی ندارد. یعنی بیننده برنامه‌هایی غیر از برنامه‌های علمی است. بنابراین هدف ما آشتی این‌دست مخاطبان با علم است و می‌خواهیم به آنها بگوییم می‌توان درباره علم صحبت کرد اما لذت برد و تفریح کرد. بنابراین مجری‌ای که باید برنامه‌هایی از این‌دست را اجرا کند، به نظرم همان‌طور که باید اجرا را بلد باشد، به همان اندازه هم باید در زمینه‌های تخصصی علمی اطلاعات داشته باشد. مثل مجری برنامه‌های ورزشی که تا خودش نسبت به ورزش علاقه و آگاهی و شناخت نداشته باشد نمی‌تواند برنامه ورزشی اجرا کند.
 با وجود این برای این‌که بتوانید در کنار مخاطبان خاص، نگاه سایر مخاطبان را هم به برنامه معطوف کنید چه کردید؟
همان‌طور که گفتم هدف ما صرفا جذب مخاطب خاص نیست. اما طراحی برنامه به گونه‌ای است که علاوه‌بر مخاطبان عام که بتوانند با بخش‌های مختلف آن ارتباط برقرار کنند، برای مخاطب خاص هم جذاب باشد. با توجه به بازخوردهایی هم که از بیننده‌های برنامه گرفتیم خوشبختانه هم مورد توجه علاقه‌مندان برنامه‌های علمی قرار گرفته و هم مخاطبان عام.
 چقدر اجرای این برنامه باعث شده به اطلاعات علمی خودتان افزوده شود؟
قرار نیست که من به‌عنوان یک مخاطب عام روی صندلی بنشینم و آنچه گفته می‌شود را یاد بگیرم. من به‌عنوان مجری یک برنامه علمی به‌روز باید درباره مباحث و موضوعات برنامه از قبل تحقیقی کرده باشم و با آن مباحث آشنا باشم.
 در بخش گفت‌وگو با مهمان چقدر فکر می‌کنید سوالات مطرح‌شده ابهامات بیننده‌هاست؟
از حدود 12 سال پیش که برای نخستین‌بار مجری و سردبیر برنامه علمی بودم تا به امروز سعی کردم آن گفت‌وگو و گپ را با مهمان به سمت مصاحبه نبرم. بنابراین تلاشم در این راستاست که نه به‌عنوان مصاحبه با یک فرد دانشگاهی که بخواهد یک‌سری مباحث را خشک و جدی بیان کند صحبت داشته باشیم، بلکه تلاش می‌کنیم آن را تبدیل به یک گفت‌وگوی صمیمانه جذاب کنیم.
 فکر می‌کنید «چرخ» قابلیت ادامه داشتن تا چند فصل را داشته باشد؟
اگر روزی علم تمام شود برنامه علمی هم می‌تواند تمام شود. از آنجا که پیشرفت ما در زمینه علم هر روز با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد، بنابراین لزوم برنامه‌های علمی از این‌دست نه‌تنها کمتر نمی‌شود، بلکه روز به روز بیشتر هم می‌شود. شاید لازم باشد که در آینده برنامه‌های علمی بیشتری هم ساخت تا بتواند پاسخ ارتباطی که لازم است بین دنیای علم و انسان‌ها وجود دارد را بدهد.
 معمولا مجری ویترین هر برنامه است. بنابراین بازخوردی که شما از مخاطبان برنامه گرفتید چگونه است؟ آیا  برای یک برنامه علمی راضی‌کننده هست؟
تا جایی که من در جریان هستم، ظاهرا برنامه هم در بین علاقه‌مندان به علم و جامعه دانشگاهی و هم در بین مردمی که لزوما علاقه‌ای به علم ندارند و اتفاقی مخاطب «چرخ» و بیننده برنامه شدند، جا‌باز کرده است. البته که تیم سازنده در تلاش است روز به روز به تعداد بیننده‌های برنامه افزوده شود.