همیشه پای یك مهندس در میان است
طبق جست‌وجوهای ما كه به موزه بریتانیا ختم شد، قدیمی‌ترین عكس‌ها از مكه و مدینه و آیین حج را یك مهندس و نقشه‌بردار مصری گرفته است. تاریخ اولین تصاویری كه جناب محمدصادق بیك ثبت كرده به حدود 160 سال قبل می‌رسد. استاد كه حدود 117 سال قبل چهره در نقاب خاك كشیده، سفرهای متعددی را به عنوان خزانه‌دار و صندوق‌دار به مكه رفته. جناب محمدصادق بیك،‌ بعدها تصاویری كه ثبت كرده بود را در مجلات عربی و اروپایی زمان خودش چاپ كرده و همان صد و اندی سال قبل مورد تقدیر هم قرار گرفت. بعضی از تصاویر این مهندس مصری را با هم مرور كنیم.عکس پانورامای بالای صفحه را محمدصادق بیک گرفته. از دیگر تصاویر شاهكار آقای مهندس هم تصویر سمت راست بالاست (تصویر2). این تصویر هم قدیمی‌ترین تصویر عكاسی شده از مدینه است. تاریخش هم احتمالا مربوط به همان 140 سال قبل است. بافت منازل مسكونی اهالی مدینه هم در نوع خودش در آن زمان جالب است. این تصویر در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.  كلنل محمدصادق بیك تصویر 3  را از مراسم گردهمایی حجاج در صحرای عرفات ثبت كرده، تاریخ تصویر هم مربوط به 1880 میلادی است یعنی تقریبا 140 سال قبل!




پای شرق‌شناس‌ها هم در میان است
بعد از مهندس و نقشه‌بردار مصری، یك شرق‌شناس هلندی كه از قضا مشاور دستگاه استعماری هلند هم بوده، دومین فردی است كه قدیمی‎‌ترین تصاویر را از مكه و حج ثبت كرده است. شاید جالب باشد كه بدانید جناب كریستین استوك هورگرون فقط سه چهار سال دیرتر از محمدصادق بیك جنبیده بود.  در هر حال، جناب هورگرون یا دقیق‌تر بگوییم دكتر هورگرون كه رد پایش روی بعضی اقدامات استعماری هلندی‌ها در جنوب شرق آسیا و اندونزی هم هست، بعد از گرفتن دكترایش به فاصله سه چهار سال بعد از محمدصادق راهی جده و در ادامه مكه و مدینه شد.  ظاهرا شش ماه در مكه اقامت كرده و در نهایت هم مسلمان شده و اسم عبدالغفار را انتخاب كرده. مرور تصاویر او هم خالی از
 لطف نیست.سمت راست را ببینید.