چه کسی اولین بار مکانیسم حل اختلاف را فعال کرد؟
پس از آغاز گام‌های ایران در کاهش تعهدات، اروپایی‌ها چند بار با طلبکاری از اقدامات ایران انتقاد و اعلام کرده بودند در صورت ادامه این روند، مکانیسم حل اختلاف را فعال خواهند کرد. موضوعی که پیش از این از سوی وزارت خارجه کشورمان، تهدیدی غیرمنطقی و بر اساس برجام غیر عملی شمرده شده بود. ظریف پیش از این درباره ادعای اروپایی‌ها مبنی بر این‌که ممکن است مسیر حل اختلافات را بر اساس مواد ۳۶ و ۳۷ برجام پیگیری کنند گفته بود: ایران یک سال به آنها مهلت داد و از ۱۸ اردیبهشت سال ۹۸ کاهش تعهدات خود را شروع کرد و به اروپایی‌ها هم این موضوع را اعلام کرد؛‌ اقدامات ایران در واقع، اقدامات جبرانی است که در ماده ۳۶ برجام به رسمیت شناخته شده است.
وی با اشاره به این‌که براساس همه قواعد حقوقی، کسی نمی‌تواند در برابر اقدام جبرانی، اقدام جبرانی انجام دهد، عنوان کرد: اقدام جبرانی که برای اروپا در ماده ۳۶ و ۳۷ دیده شده زمانی است که ایران به عنوان اولین نقض‌کننده مطرح باشد و نه کشوری که تعهداتش را انجام داده و صرفا به خاطر نقض تعهدات از سوی آنها اقدام جبرانی انجام می‌دهد.  اما با وجود این، اروپایی‌ها در شرایطی که در روزهای اخیر تنش‌ها میان ایران و آمریکا بالا گرفته و منطقه خاورمیانه روزهای پرتنشی را سپری می‌کند دیروز اعلام کردند مکانیسم حل اختلاف را اجرایی کرده‌اند.
نکته جالب این‌که اروپایی‌ها در بیانیه خود مدعی هستند ایران هرگز مکانیسم حل اختلاف را فعال نکرده و به لحاظ حقوقی، حق توقف اجرای مفاد این توافق را ندارد و بر همین اساس آنها اکنون در اعتراض به کاهش تعهدات ایران، مکانیسم حل اختلاف را فعال کرده‌اند.
البته سید عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه دیروز در خصوص بیانیه سه کشور اروپایی مبنی بر آغاز فرآیند حل و فصل اختلافات در برجام توسط این سه کشور به خبرنگاران گفت: اقدام سه کشور اروپایی یک اقدام کاملا انفعالی و از موضع ضعف به شمار می‌رود. فرآیند حل و فصل اختلافات در برجام را جمهوری اسلامی ایران از یک‌سال و اندی پیش و با ارسال نامه‌های رسمی از سوی وزیر خارجه کشورمان به هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام آغاز کرده و لذا نه به لحاظ فرآیندی و نه به لحاظ عملی اتفاق جدیدی نیفتاده است.
موسوی گفت: به دنبال اعلام خروج غیرقانونی آمریکا از برجام و بازگشت تحریم های این کشور جمهوری اسلامی ایران وفق بند 36 برجام با آغاز فرآیند حل و فصل اختلافات، مساله را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع داد و این کمیسیون در جلساتی که برای رسیدگی به درخواست ایران برگزار شد، چه در سطح مدیران سیاسی و چه در سطح وزرا، با اجماع و تاکید همه طرف های برجام مبنی بر این‌که سبب اصلی وضعیت بغرنج کنونی، خروج غیرقانونی آمریکا از برجام است، راه‌حل‌هایی را برای جبران این وضعیت تصویب کرد. اما متاسفانه در مدت یک‌سال طرف های اروپایی برجام به رغم تعهداتی که هم در برجام داشتند و هم صراحتا و به طور رسمی پس از خروج آمریکا از برجام در جلسات کمیسیون مشترک برعهده گرفتند، نتوانستند اقدامی ملموس و جدی برای ایفای تعهدات خود صورت دهند و به همین سبب نیز کشورمان از مقررات پیش‌بینی شده در بندهای 26 و 36 برجام استفاده کرده و اجرای بخشی از تعهدات هسته ای خود را طی پنج گام با فواصل زمانی قابل ملاحظه متوقف کرد.
سخنگوی وزارت خارجه افزود: چنانچه اروپایی‌ها به تداوم مسیر وادادگی در برابر آمریکا ادامه دهند یا بخواهند از فرآیند حل و فصل اختلافات در کمیسیون مشترک برجام سوءاستفاده کنند، باید خود را برای پذیرش تبعات آن نیز آماده کنند که این تبعات قبلا به آنان از طرق مقتضی گوشزد شده است.
موسوی تاکید کرد: جمهوری اسلامی ایران همانند گذشته آمادگی کامل دارد با هرگونه حسن نیت و تلاش سازنده برای حفظ این توافق مهم بین المللی با نهایت حسن نیت روبه‌رو شود و در این مسیر از هر ابتکار عمل سازنده‌ای حمایت کند. در مقابل، بار دیگر برای همگان، به‌خصوص برای سه کشور اروپایی طرف برجام، روشن می کند به هرگونه بدعهدی، سوءنیت و اقدامات غیرسازنده با جدیت و قاطعیت به طور مناسب پاسخ خواهد داد.
اروپایی‌ها در بیانیه خود چه گفتند؟
وزیران سه کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان در بیانیه‌ دیروز خود بدون اشاره به تعلل خود در اجرای تعهداتشان مدعی شده‌اند به‌طور کامل تعهدات خود را حفظ کرده و علاوه بر لغو همه تحریم‌ها، به صورت خستگی ناپذیر تلاش کردند از طریق راه‌اندازی سازوکار مالی اروپا و ایران (اینستکس) از تجارت مشروع با ایران حمایت کنند.
در این بیانیه ادعا شده پس از اعلام ایران برای کاهش تعهداتش در برجام، طرف‌های اروپایی تلاش کردند ایران را متقاعد کنند مسیر خود را تغییر دهد و به اجرای کامل تعهداتش بازگردد.
در این بیانیه با ادعای نقض محدودیت‌های کلیدی برجام از سوی ایران تصریح شده  این اقدامات با مفاد توافق هسته‌ای ناسازگار است و به طور فزاینده‌ و غیرقابل بازگشتی پیامدهای اشاعه تسلیحات هسته‌ای را تشدید کرده‌است.
وزیران سه کشور اروپایی برجام عنوان کردند با این گفتمان که ایران از حق کاهش تعهداتش برخوردار است موافق نیستند.
مقام‌های این سه کشور اروپایی در این بیانیه مدعی‌ شده‌اند برخلاف اظهارات مطرح شده، ایران هرگز مکانیسم حل اختلاف را فعال نکرد و به لحاظ حقوقی، حق توقف اجرای مفاد این توافق را ندارد.
وزرای خارجه انگلیس، فرانسه و آلمان با اشاره به نشست کمیسیون مشترک برجام در ۱۱ نوامبر سال گذشته میلادی عنوان کردند نگرانی خود را درباره گام‌های ایران برای کاهش تعهداتش در این توافق اعلام کردند. «در نشست کمیسیون مشترک برجام در ۶ دسامبر برای ایران روشن کردیم تنها درصورتی که مسیر خود را تغییر ندهد، چاره‌ای نخواهیم داشت که در چارچوب برجام وارد عمل شویم.»
این بیانیه با اشاره به گام پنجم ایران برای کاهش تعهداتش می افزاید: «بنابراین با توجه به اقدامات ایران برای ما چاره‌ای نماند جز این‌که امروز اعلام کنیم ایران به تعهداتش در برجام پایبند نیست و این موضوع را به کمیسیون مشترک بر اساس مکانیسم حل اختلاف که در بند ۳۶ برجام آمده ارجاع بدهیم.»
وزرای سه کشور اروپایی مدعی شده اند این اقدام را با حسن نیت انجام داده و هدف آنها حفظ برجام و امید به پیدا کردن راه حلی رو به جلو برای خروج از بن بست به وجود آمده از طریق گفت وگوهای دیپلماتیک است.
در این بیانیه تاکید شده انگلیس، فرانسه و آلمان به سیاست فشار حداکثری آمریکا علیه ایران ملحق نشده و امیدوارند ایران به اجرای کامل تعهداتش در برجام بازگردد.
جانسون: توافق با ترامپ جایگزین برجام شود
اگرچه اروپایی‌ها در بیانیه‌ دیروز خود ادعا کرده‌اند اجرایی کردن ساز و کار حل اختلاف برای حفظ برجام است و انگلیس، آلمان و فرانسه به سیاست فشار حداکثری آمریکا نپیوسته‌اند، اما اقدامات عملی و موضعگیری‌های آنها خلاف چنین چیزی را نشان می‌دهد.
در همین زمینه می‌توان به اظهارات دیروز نخست‌وزیر انگلیس اشاره کرد. بوریس جانسون در گفت‌وگو با بی‌بی‌سی گفت: به این دلیل که طرف آمریکایی، برجام را ناقص می‌داند بهتر است توافق با ترامپ جایگزین برجام شود.
وی با بیان این‌که اگر توافق کنونی(برجام) از دست برود، نیاز به یک جایگزین خواهد بود، توافق جدید با ترامپ را مطرح کرد و گفت: به نظر من این بهترین راه حل برای حرکت به جلوست. جانسون افزود: نکته من به دوستان‌ آمریکایی‌مان این است که باید از یک راهی مانع دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای بشویم و این همان کاری است که برجام انجام می‌دهد. اما اگر بخواهیم آن را کنار بگذاریم به یک جایگزین نیاز داریم.
نخست وزیر انگلیس عنوان کرد: از نگاه آمریکا مشکل برجام این است که یک توافق ناقص و دارای تاریخ انقضا است، ضمن آن‌که توسط باراک اوباما، رئیس جمهور سابق آمریکا منعقد شده است.
وی افزود: ترامپ در توافق کردن مهارت دارد. پس باید با همکاری یکدیگر برای جایگزین کردن برجام با توافق ترامپ کار کنیم.
واکنش‌ها به بیانیه اروپا
به دنبال بیانیه دیروز اروپا، نماینده روسیه در سازمان ملل گفت: تروئیکای اروپایی تصمیم گرفتند مکانیسم ماشه را بر اساس بند ۳۶ برجام فعال کنند.
وی با بیان این‌که این سه کشور گفته‌اند این کار را با حسن نیت انجام می‌دهند تا برجام را حفظ کنند، گفت: آنها می‌گویند هیچ کاری با سیاست فشار حداکثری ندارند. بیایید امیدوار باشیم این گام اروپا موجب پیچیده‌تر شدن شرایط نشود.
جان کری، وزیر خارجه دولت اوباما هم در گفت‌وگو با یک رسانه آلمانی از کشورهای اروپایی درخواست کرد با وجود مخالفت آمریکا به توافق هسته‌ای با ایران پایبند باشند.
وی با تاکید بر این‌که برجام قدرتمندترین، شفاف‌ترین و بهترین قرارداد هسته‌ای در دنیاست گفت: ما نباید اجازه دهیم یک دروغگو (ترامپ) آن را نابود کند.
کری، دونالد ترامپ را مسوول تشدید تنش‌ها در خاورمیانه دانست و گفت: خروج یکجانبه ایالات متحده آمریکا از برجام در ماه می سال 2018 یک تحول بسیار خطرناک ایجاد کرد. همه آنچه در هفته‌های اخیر اتفاق افتاده است، قابل پیش‌بینی بود.
وی افزود: اروپایی‌ها باید همه تلاش خود را به‌کار گیرند تا این توافق را نجات دهند. این مهم است که اروپا در این راستا رهبری را به‌عهده گیرد. این قاره کهن نباید در برابر فشارهای آمریکا سر خم کند و مرعوب تهدیدهای واشنگتن در اعمال تحریم‌های بیشتر شود.
آیا برجام به ایستگاه پایانی رسیده است؟
مکانیسم حل اختلاف شامل گزارش اختلاف میان ایران و یکی از اعضای توافق به کمیسیون مشترک برجام است که شامل کشورهای عضو این توافق‌نامه است. اگر این کمیته در حل‌اختلاف شکست بخورد، این موضوع به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده خواهد شد و در صورتی که شورای امنیت نیز نتواند طی ۳۰ روز به تمدید رفع تحریم‌ها رای دهد،‌ تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام وجود داشت، بازخواهد گشت.
اما دیپلمات‌های اروپایی مدعی هستند هدف این تصمیم حفظ توافق هسته‌ای از طریق بحث و رایزنی با ایران برای بازگشت به تعهداتش ذیل برجام است و بر این اساس به نظر می‌رسد اروپا قصدی برای ارجاع موضوع به شورای امنیت و فعال کردن فرآیند موسوم به مکانیسم ماشه که معادل باز گرداندن تحریم‌های سازمان ملل است را ندارد چرا که این مساله عملا به مرگ برجام می‌انجامد.
بر همین اساس به نظر می‌رسد اگرچه اروپا مکانیسم حل اختلاف را اجرایی کرده اما بعید است تمایلی به ارجاع آن به شورای امنیت که نهایتا به پایان برجام می‌انجامد داشته باشد؛ اما در این میان ایران هم حاضر نیست بدون اجرای تعهدات طرف مقابل از گام‌های خود عقب‌نشینی کند بنابراین احتمالا باید منتظر طرح‌های عجیب اروپایی‌ها از جمله آنچه نخست‌وزیر انگلیس گفته باشیم یا ممکن است اروپایی‌ها بدون ارجاع موضوع به شورای امنیت، به اعمال تحریم‌های این اتحادیه قبل از برجام بازگردند که البته چنین اقداماتی با واکنش ایران روبه‌رو خواهد شد.



برجام درباره ساز و کار حل اختلاف چه می‌گوید
ساز و کار حل اختلافات در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام توضیح داده شده است.
در بند 36 برجام با بیان این‌که اگر ایران یا هریک از اعضای برجام معتقد باشند طرف مقابل به تعهدات خود عمل نکرده‌اند می‌توانند موضوع را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع کنند، آمده است:
کمیسیون مشترک ۱۵ روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، مگر این‌که این زمان با اجماع تمدید شود. متعاقب بررسی کمیسیون مشترک، چنانچه هر عضو معتقد باشد که موضوع پایبندی فیصله نیافته است، می‌تواند موضوع را به وزیران خارجه ارجاع دهد. وزیران ۱۵ روز فرصت خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، مگر این‌که این زمان با اجماع تمدید شود. پس از بررسی کمیسیون مشترک - همزمان با (یا به جای) بررسی در سطح وزیران - خواه عضو شاکی یا عضوی که اجرای تکالیفش موضوع بوده است می‌تواند درخواست کند موضوع توسط یک هیأت مشورتی که متشکل از سه عضو خواهد بود (یکی از سوی هر یک از طرف‌های درگیر در اختلاف و طرف سوم مستقل) بررسی شود. هیأت مشورتی باید نظریه غیر الزام‌آوری را در خصوص موضوع پایبندی ظرف ۱۵ روز ارائه کند. چنانچه، متعاقب این فرآیند ۳۰ روزه موضوع فیصله نیابد، کمیسیون مشترک در کمتر از پنج روز نظریه هیأت مشورتی را با هدف فیصله موضوع بررسی خواهد کرد. چنانچه موضوع همچنان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد و چنانچه طرف شاکی معتقد باشد موضوع، مصداق «عدم پایبندی اساسی» است، آن‌گاه آن طرف می‌تواند موضوع فیصله نیافته را به عنوان مبنای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده  یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ کند که معتقد است موضوع مصداق عدم‌پایبندی اساسی به شمار می‌آید.»
بند ۳۷ برجام عنوان می‌کند: «متعاقب دریافت ابلاغ طرف شاکی، همراه توضیحی از تلاش‌های توأم با حسن نیت آن طرف برای طی فرآیند حل و فصل اختلاف پیش بینی شده در برجام، شورای امنیت سازمان ملل متحد باید منطبق با رویه‌های خود درخصوص قطعنامه‌ای برای تداوم لغو تحریم‌ها رای‌گیری کند. چنانچه قطعنامه فوق‌الذکر ظرف ۳۰ روز از تاریخ ابلاغ به تصویب نرسد، سپس مفاد قطعنامه‌های سابق شورای امنیت سازمان ملل متحد مجدد اعمال خواهند شد، مگر این‌که شورای امنیت سازمان ملل متحد به نحو دیگری تصمیم‌گیری کند.


پایان مكانیسم ماشه نامشخص است
فؤاد ایزدی/ استاد دانشگاه
اروپایی‌ها دیروز به اجرایی كردن مكانیسم ماشه روی آوردند. به نظر می‌رسد به‌كارگیری چنین سیاستی در شرایط فعلی ناشی از شهادت سردار سلیمانی و تحولات بعد از آن در منطقه است. بعد از شهادت ایشان معلوم شد آمریكایی‌ها بعد از همه اهرم‌هایی كه علیه جمهوری اسلامی استفاده كردند، الان به اهرم ترور روی آورده‌اند. تا چندی پیش وضعیت این‌گونه بود كه اروپایی‌ها و همچنین ژاپن طرح‌هایی با ادعای كاهش تنش میان ایران و آمریكا ارائه كردند و با ایفاگری نقش پلیس خوب و بد به اجرایی كردن طرح‌های خود امید داشتند. در شرایط كنونی آمریكایی‌ها از این بحث‌ها عبور كردند و داستان شفاف‌تر شده است. بازی پلیس خوب و بد در سه سال گذشته كاركرد خود را از دست داد و اروپاییان در این مدت در پشت پرده با آمریكا همراهی داشتند. اما در حال حاضر، آمریكا با عبور از این بحث‌ها وارد پروژه ترور شده است. این مساله مشخص می‌كند كسانی كه در كشور منتظر اجرایی شدن برجام اروپایی بودند سیاست اشتباهی را در پیش گرفتند. از سویی دیگر پروسه مكانیسم ماشه الان شروع شده و در عین حال پایان آن نامشخص است و معلوم نیست چه وضعیتی پیدا خواهد كرد. شاید هدف این باشد كه با طولانی كردن بحث و مذاكره درباره مكانیسم ماشه، ‌قصد گرفتن امتیازات بیشتر را داشته باشند. اگر ماجرا تا آنجا پیش رفت كه مكانیسم ماشه اجرایی شد و تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران دوباره برگشت آن وقت مطابق با گفته‌های مقامات دولتی، ایران علاوه بر خروج از برجام از ان‌پی‌تی هم خارج خواهد شد. این تهدید درستی است و البته این حقیقت بیش از پیش آشكار خواهد شد كه توافقی كه چند سال است كشور را معطل كرده عاقبت به پایان می‌رسد.