نحوه اطلاع‌رسانی صداوسیما در ماجرای بنزین و شهردار تهران بازتاب‌های مثبت فراوانی بین مردم و اهالی رسانه داشت
روایت دست اول از روز متفاوت رسانه ملی
بروز اختلال در سامانه بنزین و پرداختن به یک انتصاب فامیلی در شهرداری تهران دو رخدادی است که به‌تازگی سرخط خبرها قرار گرفت و با پوشش سریع و متنوع صداوسیما، پیش از رسانه‌های دیگر در بخش‌های مختلف خبری همراه بود. به نظر می‌رسد با تغییراتی که در معاونت سیاسی رسانه‌ملی صورت گرفته، نفسی تازه در بخش‌های خبری دمیده شده است و تلاش بر این است با تغییر در اولویت‌بندی ارزش‌های خبری، توجه ویژه‌ای به دربرگیری و تازگی اخبار داشته باشند و از رسانه‌های دیگر مثل شبکه‌های خارجی و فضای مجازی در انتشار به‌موقع اخبار جلو بزنند و مرجعیت خبری صداوسیما که برخی منتقدان نسبت به جایگاه آن خرده می‌گرفتند را حفظ کنند. در این دو حادثه دیگر خبری از پرداخت دیرهنگام به رویدادهای همه‌گیر و مورد توجه آحاد مردم در تمام کشور نبود و در بسته‌های خبری متفاوت به صورت میدانی، تلفنی و حضوری گزارش‌ها و گفت‌وگوهایی با چاشنی تحلیل راهی آنتن شد. در اینجا نگاهی به تازگی این رویکرد داشتیم، بازخوردهای آن را در شبکه‌های اجتماعی آورده‌ایم و در گفت‌وگو با خبرنگاران و کارشناسان این حوزه، نگاهشان را نسبت به ابعاد گوناگون این واقعه بررسی کردیم.
سرخط خبرها
با بروز اختلالی که دو روز پیش در سامانه سوخت کشور رخ داد و جایگاه‌های بنزین نتوانستند به مردم خدمت‌‌رسانی کنند، شبکه‌های مختلف صداوسیما از همان ساعات ابتدایی در بخش‌های مختلف وارد میدان شدند تا خبرهای دست اول از این رویداد را به مخاطبان برسانند. این عملکرد در اتفاقات مشابه سال‌های گذشته، کمتر یا با تاخیر رخ می‌داد و همین موضوع گاه صدای منتقدان را نسبت به سرعت بخش‌های خبرهایی برای موضعگیری و پیگیری درباره چنین واقعه‌هایی بلند می‌کرد. در این دو روز گذشته تلویزیون و رادیو، به‌ویژه در بخش‌های خبری خود به گونه‌های مختلف از جمله گزارش میدانی، اعزام خبرنگار به صحنه و پوشش اعتراض و روایت مردم، گفت‌وگو با کارشناسان و مسوولان به صورت تلفنی، همچنین مصاحبه در گفت‌وگوی ویژه خبری به صورت حضوری و... به این موضوع پرداخت. تنها به پخش زیرنویس بسنده نکرد و نگاهی تحلیلی و فراتر از انتشار صرف داشت. به نظر می‌رسد رویکردی تازه را در بخش خبررسانی اتخاذ کرد که نظرات و تحلیل‌های متفاوتی نسبت به عملکرد آن از سوی مخاطبان و کارشناسان جلب شد.
یکی دیگر از اتفاق‌هایی که در روزهای اخیر رخ داد و با پوشش رسانه‌ملی همراه شد انتصاب حسین حیدری، داماد شهردار تهران به عنوان دستیار و مشاور او بود. این خبر و اساسا قانون منع به کارگیری نزدیکان هم خیلی زود در بخش‌های خبری از جمله خبر شبکه پنج سیما مورد بررسی قرار گرفت. تا جایی‌که مرجع بسیاری از رسانه‌های دیگر قرار گرفت و در شبکه‌های اجتماعی هم وایرال شد.
روایت‌هایی از دل تحریریه
بررسی چگونگی پوشش خبری صداوسیما در مورد اختلال سیستم پایگاه‌های سوخت می‌تواند با گفتن از حال و هوای بخش‌های خبری برای انتشار این اخبار از سراسر کشور آغاز شود.
دکتر فتحعلی فاخری، قائم‌مقام شبکه خبر هم ماجرای پرداختن به این موضوع را اینگونه روایت می‌کند: یک وظیفه ذاتی شبکه خبر همین اطلاع‌رسانی به‌موقع است. به همین دلیل ما در بحران‌های گذشته هم همین‌گونه عمل کردیم. حالا بعضی مسائل از جمله بحران‌های امنیتی مثلا بحث ترور داعش در مجلس نیاز داشت مراجع امنیتی اجازه دهند که چه نوع خبرهایی را کار کنیم. اما درباره زلزله تهران در سال گذشته با همین شدت و حدت وارد شدیم و توانستیم داستان را جمع کنیم. در قضیه بنزین وقتی خبرنگارهای میدانی که در آفیش‌های غیرمرتبط هم رفته بودند، متوجه می‌شوند وضعیت پمپ‌بنزین‌ها چگونه است. سوال هم می‌کنند و متوجه می‌شوند اتفاقاتی در جایگاه‌های بنزین رخ داد. ما بلافاصله چهار گروه را به مراکز پمپ‌بنزین‌های سطح شهر فرستادیم. اولین عکس‌العمل را حدود ساعت 12و39دقیقه در زیرنویس با رنگ قرمز رفتیم. بعد از آن شروع کردیم برای گرفتن ارتباط که به هر دلیلی مسوولان جواب نمی‌دادند و نمی‌توانستیم با آنها ارتباط بگیریم. تا این‌که اولین بار 12و46دقیقه آنتن را شکاندیم و گوینده ما صحبت کرد. ساعت 12و49دقیقه باز هم گوینده ما همین مطالب را دوباره تکرار کرد. ساعت 12و54دقیقه اولین ارتباط را با سخنگوی جایگاه‌های سوخت داشتیم. ضمن این‌که گروه‌هایمان هم در جایگاه پمپ‌بنزین مستقر شده و در حال آمادگی برای ارتباط‌های زنده بودند. خبر 13 که شروع شد برای خبر اول از خبر جایگاه‌های سوخت استفاده کردیم و ما بلافاصله در همان متن اول خبر بخشی از ارتباط 12و46دقیقه استفاده کردیم و در ساعت 13و7دقیقه اولین ارتباط زنده را از جایگاه پمپ‌بنزین ولنجک رفتیم. فرقی که خبر13 این‌بار نسبت به بحران‌های دیگر داشت این بود که چون ما معمولا اینگونه اخبار مهم را در خبر اول استفاده می‌کنیم، دیگر چیزی نداشتیم اما درباره خبر بنزین به‌صورت فرآیندی عمل کردیم. یعنی در 10دقیقه اول که خبر مهمی بود و به آن پرداختیم، بلافاصله گوینده در ساعت13 خبر را بازگو کرد و ما هر 10تا15دقیقه در شبکه خبر یک ارتباط با جایگاه‌ها می‌گرفتیم. در کل هشت ارتباط بیرون خبر داشتیم. یعنی آنتن شکاندیم.
حدود 7 تا در خبر13 داشتیم و 3خبر در ارتباط20 داشتیم که حدودا 18تا20 ارتباط با مسوولان و خبرنگاران ذی‌ربط درخصوص این مساله داشتیم. در مورد زیرنویس هم تقریبا 30خبر زیرنویس تنظیم کردیم و رفتیم. آخرین ارتباط ما در «تیتر امشب» بود که آقای اوجی، وزیر نفت از یک جایگاه پمپ‌بنزین بازدید کرده بود که به‌صورت زنده رفتیم. در گفت‌وگوی ویژه18:30 هم در کل به همین بحث اختصاص دادیم و از مسوولان دعوت کردیم. ضمن این‌که اولین‌بار در خبر 20 شبکه خبر آقای فیروزی خبر سایبری را تایید کرد. این فضای کار ما در شبکه خبر بود. اصولا شعار ما در شبکه خبر سرعت است و همواره در اخبار اجتماعی به‌سرعت پوشش می‌دهیم اما در مورد مسائل امنیتی باید نهادهای امنیتی به ما اجازه بدهند. به همین دلیل باید منتظر تایید آنها بمانیم.
حجت احمدی، سردبیر خبری ساعت 14 و 21 که از جمله بخش‌هایی بود که به این ماجرا پرداخت کرد، لحظه‌ای که خبر به دستشان رسید تا زمان تنظیم، پخش و بعد از آن را اینگونه روایت می‌کند.
روایت ساعت 14: خبر، خبر خیلی مهمی بود، اما از اول این اهمیت مشخص نبود. یعنی از ساعت حدودا 11 که متوجه شدیم خیلی از شهرها درگیر این مشکل شدند، خبر را در جدول پخش گذاشتیم اما هنوز معلوم نبود که ماجرا چیست، ابعادش چقدر است، آیا مشکل سراسری است یا یک اتفاق موقتی. اطلاعات رسمی و مستند خیلی محدود و مبهم بود و ما قصد داشتیم در گفت‌وگو با شرکت پالایش و پخش، ماجرا را پیگیری کنیم. تقریبا یک ساعت بعد به جمع‌بندی رسیدیم که قضیه خیلی مهم است و موضوع اختلال در جایگاه‌های سوخت جزو خبرهای اصلی ما شد. خصوصا که آن ساعت، شائبه حمله سایبری هم قوت گرفته بود، ما خبر را جزو اخبار اصلی کنداکتور قرار دادیم. حدود نیم ساعت مانده بود به زمان پخش خبر نیمروز به جمع‌بندی رسیدیم این خبر باید در صدر جدول پخش قرار بگیرد. از آن طرف خبرگزاری هم خیلی خوب اقدام کرد و به ما اطلاع داد نیروهایش را برای گزارش میدانی فرستاده و این دست ما را پرتر و بازتر می‌کرد و یکباره پشت سر هم ارتباط تلفنی و گزارش‌های میدانی به دست ما رسید. به هر حال خود خبر نشان می‌دهد کجای جدول پخش باید قرار بگیرد. یعنی خبر بنزین با آن وسعت و آن شائبه حمله سایبری قطعا باید در جدول پخش به عنوان خبر اصلی روز قرار می‌گرفت. روالی هم پیش از این بود. این‌که خبر مسوولان و سران قوا باید اوایل جدول پخش استفاده می‌شد. اما خبر بنزین خود به خود خودش را کشاند و بالای آن نشست. خاطرم هست قائم‌مقام پخش هم با من تماس گرفت و نزدیک آنتن گفت بنزین خبر اول باشد. اما وقتی دیدیم شما خودتان خبر را اول قرار دادید دیگر حرفی نزدیم. نکته مهمی که باید مطرح کنم این است با تحولات دوره مدیریت جدید رسانه‌ملی و معاونت سیاسی، دست ما در چیدمان کنداکتور بازتر شده و این اتفاق خیلی خوبی است و راه‌ها را برای ما باز کرده است.
روایت ساعت21: بلافاصله بعد از پخش خبر نیمروز تایید شد حمله سایبری بوده، بنابراین طراحی ما برای این داستان شروع شد. ما خیلی دنبال این بودیم یکی از مسوولانی که بالاخره در پدافند غیرعامل یا در مرکز ملی فضای مجازی یا افتا مصاحبه کنیم و بپرسیم چه شد این اتفاق افتاد. تا این‌که آقای فیروزآبادی از مرکز ملی فضای مجازی با ما همراهی کرد و روی آنتن آمد و خیلی هم خوب شد. البته دوستان خبرگزاری باز هم زحمت کشیده و پیگیری کرده بود و گزارش جامعی از شهرهای مختلف هم جمع و ما استفاده کردیم. یک نکته هم درباره امنیت سایبری بود که به هر حال نیاز بود مردم یک‌سری اطلاعات دستشان بیاید. در این زمینه هم برنامه‌ریزی و اطلاعاتی آماده کرده بودیم که خبرگزاری پیشنهاد داد می‌توانند در این خصوص گزارشی آماده کنند. بنابراین خیلی پرتر و با اطلاعات دقیق‌تر کار ارائه شد. به دلیل این‌که در روز اول مواجهه با یک حمله سایبری، رسانه‌ملی توانست با این شفافیت و صراحت واکنش سریعی داشته باشد، دستاورد مهمی است.
سرعت‌عمل در انعکاس واقعیت
سرعت‌عمل اخبار صداوسیما و حرکت‌کردن آنها بر مرز واقعیت موجود در جامعه، دو ویژگی عملکرد این سازمان در اتفاقات اخیر است که نظرها را به خود جلب‌کرده و خبر از تغییرات رویکرد در پوشش اخبار می‌دهد. چنین پوشش خبری از رسانه‌ملی را شاید پیش از این با اندکی تاخیر سراغ داشتیم یا اساسا ازدست می‌رفت ولی حالا شبکه‌های سیما پررنگ‌تر از گذشته سعی دارند با پویایی در بخش خبر، اخبار موردتوجه مردم و آنچه در شبکه‌های اجتماعی نیز منتشر و موردبحث قرار می‌گیرد را بررسی و صحت و سقم آن را محل واکاوی خود قرار دهند.
محمدرضا اصنافی که دارای مدرک دکترا در مدیریت رسانه است درباره سرعت‌عمل و نوع پوشش خبری صداوسیما درباره حمله سایبری به جایگاه‌های سوخت‌رسانی و انتصاب داماد شهردار به‌عنوان مشاورش می‌گوید: ما هر چه مخاطب را در مصرف خبر تامین کنیم زمین بازی را از از رقیب رسانه‌ای و طرف مقابل گرفته‌ایم؛ اتفاقی که در روزهای گذشته و درباره حمله سایبری به جایگاه‌های سوخت رخ داد این بود که صداوسیما و بخش خبر هم از لحاظ زمانی اجازه هنرنمایی به رقبایش نداد و هم از لحاظ کیفی به‌صورت کامل این موضوع را پوشش داد.
او ادامه می‌دهد: سه‌شنبه روز پر خبری برای صداوسیما بود اما در هر دو موضوع هم حمله‌سایبری به جایگاه‌های سوخت و هم در موضوع انتصاب داماد شهردار به‌عنوان مشاور خود بخش‌های خبری صداوسیما با پوشش خوب و پرداخت درست اجازه خبررسانی را از رقبای خود گرفته و به نوعی منبع اصلی برای مخاطب بخش‌های خبری خود صداوسیما بود.
اصنافی بیان می‌کند: یک فضا دایره و میدانی هست که اگر شما آن‌را خالی بگذارید رقیب آن‌را آن‌گونه که خود می‌خواهد پر خواهد کرد. اگر شما از لحاظ زمانی و کیفی کل این فضا را پر کنید عملا به رقیب اجازه فعالیت را نخواهید داد. سه‌شنبه این فضا به‌طور کامل در اختیار سازمان صداوسیما بود و مخاطب احتیاجی نمی‌دید برای تکمیل اطلاعات خود سراغ رسانه دیگری برود.
این کارشناس رسانه می‌افزاید: مرجعیت خبر طی زمان به‌دست می‌آید و درباره این خبر صداوسیما یک مرجعیت نسبی پیدا کرد و سازمان اگر می‌خواهد به جایگاه سابق رسانه‌ای خود بازگشت داشته باشد باید این نوع اطلاع‌رسانی را به‌صورت مداوم و در تمام حوزه‌هایی که نیاز یا سوالی در جامعه ایحاد می‌شود، انجام دهد. اگر در یک بازه یک‌ساله یا دوساله در همه موضوعات مهم به این صورت عمل شود، رسانه‌ملی معتبرترین و در دسترس‌ترین رسانه برای مردم خواهد بود. صداوسیما اگر می‌خواهد با رسانه‌هایی که بوده و به‌وجود آمده‌اند رقابت کند و در این مسابقه جلو بیفتد که باید هم این اتفاق رخ دهد باید این رفتاری را که دیروز از خود نشان داد، ادامه دهد.
مرجعیت خبر
اتفاقات اخیر و بازتاب آن در صداوسیما، این رسانه را بیش‌ازپیش در زمینه مرجعیت خبر قوت بخشید. برآیند آن را ابتدا می‌توان از انتشار گزارش‌های خبری تلویزیون در مورد ماجرای بنزین و انتصاب داماد زاکانی در شبکه‌های اجتماعی دید. با تلاش صداوسیما برای شفاف‌سازی در مورد دلایل اختلال ایجادشده در سامانه سوخت و همچنین انتصاب‌های مسوولان تازه کشوری می‌توان نظر به نزدیکی بیشتر این رسانه و خواست مخاطبان داد. خواستی که می‌توان رد آن را فضاهای عمومی کشور و همچنین اتاق‌های مجازی گفت‌وگو در شبکه‌های اجتماعی اینترنتی یافت.
توجه به دیگر ارزش‌های خبری
یكی از مواردی كه می‌شود از آن به عنوان تغییرات محتوایی بخش‌های خبری صداوسیما در نظر گرفت، تاحدی جابه‌جایی در بها دادن به برخی ارزش‌های خبری است. به این صورت كه پیش از این بیشتر شاهد بودیم كه ارزش شهرت بیش از دیگر ارزش‌های شش‌گانه، برای تنظیم باكس خبری مورد عنایت بود و حالا دربرگیری، خود را به صدر رسانده است. پوشش خبرهای اختلال در سامانه بنزین كه رویدادی تاثیرگذار بر بسیاری از هموطنان بود، نشان از اهمیت پیدا كردن ارزش دربرگیری و همچنین سرعت عمل، نشان از بها دادن به تازگی، یعنی نزدیكی انتشار خبر و گزارش به زمان وقوع آن است.
تاب‌آوری+ پاسخگویی
اگر این عملکرد مناسب لازمه رسانه‌ای در ابعاد صداوسیما به‌عنوان رسانه نخست کشور است؛ ملزوم آن تاب‌آوری مسوولان در شفاف‌سازی و پرسشگری است که باید پاسخگویی را هم در پی داشته باشد. با این چرخه است که رسالت رسانه‌ملی به بار می‌نشیند و چنین گزارش‌های به‌روز و همسو با خواسته‌های مردم، با بن‌بست مواجه نمی‌شود و ابتر نمی‌ماند. نبودتاب‌آوری و طی کردن فرآیند جاافتادن فرهنگ پاسخگویی به خبرنگاران غالبا فعالان رسانه را برای تهیه گزارش با دشواری مواجه می‌کند. یکی از خبرنگارانی که درخصوص ماجرای شهردار تهران درصدد گفت‌وگو با زاکانی بود؛ زهرا چخماقی، خبرنگار خبرگزاری صداوسیماست و دراین‌باره روایت می‌کند: در خبرهای رادیو و تلویزیون به دلیل نبود زمان کافی، باید تلاش کنیم در کوتاه‌ترین زمان با مسوول مربوطه مصاحبه کنیم. توئیت دیروز من بر این مبنا بود که پرداختن ما به‌عنوان خبرنگار یک طرف موضوع است و مصاحبه با مقام و مسوول مربوطه هم یک ارزش افزوده برای گزارش است که امکان دارد در زمان کوتاه ممکن نشود. ممکن است امروز آقای زاکانی مصاحبه کنند و توضیح دهند اما دیروز که ما به دنبال او بودیم تا در بخش‌های خبری مصاحبه یا جوابیه از او داشته باشیم این امکان میسر نشد. ما در سازمان صداوسیما با بچه‌های روابط‌عمومی و افراد دیگر تماس گرفتیم که جواب درستی ندادند اما بازهم تلاش کردیم و پیگیر بودیم که متاسفانه منجر به نتیجه نشد. ازجمله کارهایی که ما به‌عنوان خبرنگار باید انجام دهیم مصاحبه با مقام و مسوول مربوطه است که در برخی موارد مثل دیروز ممکن است حاصل نشود. درنهایت این نتیجه‌ای که باید حاصل شود ضربه می‌خورد و گزارش ناقص می‌ماند. دیروز اگر آقای زاکانی درباره موضوع استخدام داماد خود به‌عنوان مشاور شهردار با بخش‌های خبری تلویزیون گفت‌وگو می‌کرد و توضیح می‌داد شاید تا حد زیادی می‌توانست در آرام‌کردن اذهان عمومی موفق باشد و مردم کمی آرام و قانع‌تر می‌شدند و برخوردها این‌چنینی در فضای‌مجازی علیه آقای زاکانی صورت نمی‌گرفت.
او ادامه می‌دهد: هر کدام از مسوولان اگر خودشان را در این چالش پاسخگویی قرار دهند درنهایت به نفع خودشان خواهد بود چون تجربه هم ثابت کرده که افکار عمومی با آن مسوولی که توضیح دهد و اشتباهش را بپذیرد یا برای افکار عمومی و مخاطبان و مردم ارزش قائل شود، ارزش بیشتری قائل می‌شوند. اگر مسوولان ما روی خصلت پاسخگویی خود بیشتر کار کنند برای خود و کشور مثمرثمر تر خواهد بود. این روند اگر در رسانه‌ها و از طرف خبرنگاران جدی گرفته شود روزی خواهد رسید که خود مسوولان و مدیران برای عقب نماندن از یکدیگر و اتفاقی که رقم‌خورده به دنبال رسانه‌ها خواهند بود که درباره رفتار یا عملکرد خود توضیح دهند. تصورم این است که اگر این رویه ادامه پیدا کند قطعا دیگر مسوولان برای پاسخگویی یا توضیح کاری که انجام داده‌اند به دنبال رسانه خواهند گشت و برای توضیح به افکارعمومی از طریق رسانه با یکدیگر مسابقه خواهند داد.
سختی‌های خبررسانی میدانی
با بروز این اتفاق، خبرنگاران برای تهیه گزارش وارد میدان شدند و در این مسیر با مانع‌هایی از جمله آشفتگی و عصبانیت مردم كه در صف بنزین معطل شده بودند و همچنین عدم پاسخگویی برخی مسوولان مواجه شدند. امیر شایان‌مهر، خبرنگار اقتصادی خبرگزاری صداوسیما درباره گزارش میدانی خود از پمپ‌بنزین‌ها توضیح می‌دهد: «زمانی كه این اتفاق رخ داد، ما در وزارت نفت و در جلسه با مدیر روابط‌عمومی جدید این وزارتخانه بودیم. از طریق بچه‌های سازمان صدا وسیما به من اطلاع دادند كه این اتفاق رخ داده و مشكلی برای پمپ‌بنزین‌ها در كشور به‌وجود آمده است. من در این جلسه از مدیر روابط‌عمومی وزارت نفت پیگیری كردم كه او از این موضوع ابراز بی‌اطلاعی كرد. بعد از پیگیری‌های كه انجام گرفت، ایشان توضیح دادند كه بله چنین اتفاقی رخ داده و حمله سایبری به سامانه پمپ‌بنزین‌ها رخ داده است. اما شما فعلا حمله سایبری را مطرح نكنید و فقط بحث اختلال مطرح است كه به‌زودی این اختلال برطرف خواهد شد. من از وزارت نفت به گروه ملحق شدم، به تهیه گزارش میدانی پرداختیم و به جایگاه‌های سوخت رفتیم. ساعت حدود ۳ بعدظهر بود كه مشكل جایگاهی كه ما در حال تهیه گزارش از آن بودیم، حل شد. بعد از تهیه این گزارش میدانی به ستاد بحران در پالایش و پخش وزارت نفت رفتیم، از تلاش‌های آنها گزارشی تهیه كردیم، به سازمان برگشتیم و گزارش را به آنتن رساندیم.»
او ادامه می‌دهد: «در بین مردمی كه در صف بنزین بودند، تعدادی ناراحت بودند و در برخی اوقات هم به تندی با ما برخورد كردند، اما اغلب مردم صبوری كرده و همراه بودند تا مشكل حل شود. برای تهیه این گزارش از ساعت ۱۲ ظهر تا ۶ غروب در خیابان بودیم و به جایگاه‌های سوخت زیادی سر زدیم تا گزارش كاملی را به آنتن برسانیم. در صدا و سیما یك كار گروهی در این موارد انجام می‌شود، همكاران زیادی در شهرهای مختلف درباره این اختلال گزارش تهیه كرده بودند، همه این اطلاعات به من رسید و گزارشی كه پخش شد؛ تلاش همه همكاران من در تمام نقاط ایران اسلامی بود.»
تداوم حرکت
یکی از نکاتی که از پس از بررسی این عملکرد باید به آن توجه شود و اساسا حائز اهمیت بیشتری است؛ تداوم این حرکت است. لازم است گام‌هایی برای ماندن بر سر این موضع برداشته و موانع پس زده شود تا پس از این نیز با نیرویی مضاعف‌تر و کاستی‌های کمتر به پوشش خبرهای مهم کشوری و بین‌المللی پرداخته شود و از محافظه‌کاری‌هایی که مخاطب را دلسرد می‌کند، دوری کرد. حجت‌الاسلام محمدعلی ابطحی، فعال سیاسی در این باره می‌گوید: سال‌ها بود دلسوزان این کشور به خصوص دلسوزان فرهنگی و اجتماعی این بحث را خطاب به تلویزیون بارها و بارها مطرح می‌کردند .کاری نکنید مرجعیت خبر از داخل به خارج منتقل شود. ولی متاسفانه این بحث مورد قبول قرار نمی‌گرفت و بخش‌های خبری ما آن طور که می‌خواستند می‌گفتند و عملا مخاطبان به جای توجه به رسانه‌های داخلی خود به خود به سمت رسانه‌های خارجی می‌رفتند. آنها کشور را اداره می‌کردند که آسیب‌ها و زیان‌هایش را ما در مناسبت‌های مختلف از جمله آبان 98 می‌دیدیم. من واقعا برای این روش خبررسانی سهل و ساده و به دقت و فراگیر و فوری و به وقت که از داخل کشور انجام شد، به صداوسیما تبریک می‌گویم. این یک فرصت بسیار خوبی را از مخالفان جمهوری اسلامی می‌گیرد و فرصت بسیار خوبی به مردم می‌دهد که بتوانند به رسانه داخلی بازگشت کنند. رسانه داخلی اگر مورد اعتماد و مورد توجه مردم قرار بگیرد بسیاری از مشکلات حل می‌شود. قدم اول این اعتمادسازی در مورد آن اتفاق برداشته شد و امیدوارم این قدم لرزان نباشد و همچنان ادامه داشته باشد.
من معتقدم این تجربه خوبی است وقتی ما در دنیایی هستیم که امکان پوشاندن خبر و تحریف خبر وجود ندارد و صداوسیما نباید بترسد، حتی اگر اخبار منفی گفته شود. این به کلیت نظام آسیب نمی‌زند. اما اگر اخبار منفی از بیرون مرزها بیاید، می‌تواند به امنیت ملی آسیب بزند. توصیه من این است که این مورد را به عنوان تجربه ببینند و این اتفاق را همواره عملی کنند و ادامه دهند.
برخورد فراجناحی
موضع صداوسیما در پوشش اتفاق‌ها اخیر و لحن گزارش‌های آن، نشان از برخورد فراجناحی این رسانه دارد. پیش از این منتقدان خرده می‌گرفتند كه صداوسیما باتوجه به منافع یك جناح یا متناسب با تمایلات حزبی و سیاسی مسوولان آن سراغ اتفاقات می‌رود؛ از پوشش برخی از اخبار چشم‌پوشی یا سلایقش را در نوع روایت بعضی از آنها وارد می‌كند. هر چند بی‌طرفی محض در انتشار خبر یك اصل است؛ اما رعایت صددرصدی آن در غالب رسانه‌های دنیا به شوخی و شعار می‌ماند. با این وجود، رسانه ملی با تغییراتی كه در بخش‌های خبری ایجاد كرده و پوشش اخیر خود، برخلاف نظر منتقدان برخوردی فراجناحی را از خود نشان داد كه منافع ملی را بیش از هرچه در نظر دارد.
مرتضی غرقی، خبرنگار ارشد حوزه بین‌الملل در این‌باره می‌گوید: «یكی از دغدغه‌های خبرنگارهایی مثل من كه دنیای رسانه غرب را دیده‌اند و بیش از 40 سال تجربه دارند، همواره همین بوده كه ما هر گاه دچار خودسانسوری شویم، این خودسانسوری به كار حرفه‌ای ما لطمه می‌زند. یكی از اشكالاتی كه متاسفانه طی 40 سال گذشته به هرحال در صداوسیما وجود داشت، این بود كه مدیران خبر صداوسیما عمدتا مدیر هستند تا یك روزنامه‌نگار حرفه‌ای. یعنی خبر را با نگاه حرفه‌ای نگاه نمی‌كردند، عمدتا خبر را از نگاه مدیریتی كار می‌كردند.»
وی همچنین ادامه می‌دهد: «نكته بعدی این‌كه شاید بتوان گفت مسوولان بالاتر تلویزیون مثلا رئیس صداوسیما هم با همین تفكر بخش خبری صداوسیما را اداره می‌كرد. نكته دیگر هم مربوط به فشارهایی است كه از بیرون وجود داشته. اقدامی كه الان دكتر جبلی و آقای خدابخشی انجام داده‌اند، تاثیرات مثبتی داشته كه همیشه باید اینگونه عمل می‌شده، ولی متاسفانه تا‌به‌حال انجام نشده است. درصورتی كه این كار می‌تواند اعتمادسازی كند و بازار رسانه‌های بیگانه‌ای كه به قول خودشان بدون خط قرمز، خبرهای ایران را منتشر می‌كنند را هم تخته كند. اما یادمان باشد هر اتفاقی در هر مقطع زمانی بیفتد، اگر را بزرگنمایی كرده و پخش كنیم هم رفتار درستی نیست. یعنی نه مثل قبل آنقدر عقب برویم كه از پشت‌بام بیفتیم و الان هم باید مراقب باشیم كه از جلوی بام نیفتیم. این نكته بسیار مهمی است. مثلا اگر الان شایعه‌ای اتفاق بیفتد كه آب تهران مسموم است، خب طبیعی است فردی كه اطلاعات سیاسی به لحاظ حرفه‌ای نداشته باشد، می‌گوید سریع باید این خبر را پخش كنیم. چون همه تهران فهمیده‌اند كه این اتفاق افتاده. اما ما می‌توانیم این خبر را مدیریت‌شده پخش كنیم. یعنی خبر را اینگونه پخش نكنیم كه رعب و وحشتی در بین مردم ایجاد كند. این نكته را حتما باید مدنظر داشته باشیم.»
غرقی می‌افزاید: «حركتی كه برای بحث پمپ بنزین شد، حركت به‌جایی بود. البته كار خارق‌العاده‌ای اتفاق نیفتاد. فقط اینها از لاك مدیریتی خودشان بیرون آمدند و در لاك حرفه‌ای رفتند و كاری كه باید انجام بدهند. طبیعی است وقتی این مطرح شد؛ نه ربطی به آقای رئیسی داشت، نه به دولت و نه به حكومت. اتفاقی افتاده بود كه همه می‌دانستند. چیزی را كه همه می‌دانند را نمی‌توانیم پنهان كنیم. مثلا خاطرم هست در زمان ترور شهید فخر‌ی‌زاده همه رسانه‌ها این خبر را اعلام كردند، اما ما با چند ساعت تاخیر این خبر را پخش كردیم كه این خیلی برای ما بد بود! یعنی ما دچار یك خودسانسوری شدیم و می‌گفتند شورای امنیت ملی به ما مجوز نمی‌دهد. در صورتی كه اصلا لازم نیست هر خبری را با شورای امنیت ملی هماهنگ كنید. همان‌طور كه برای شورای امنیت ملی یك وظیفه‌ای تعریف شده، برای من خبرنگار هم یك رسالت و وظیفه‌ای در صداوسیما تعریف شده است. ما خیلی از كارها را نباید با نهادهای حكومتی و دولتی چك كنیم. ما باید كار حرفه‌ای خودمان را انجام بدهیم. موردی هم كه اتفاق افتاد، از مواردی بود كه كارشان را درست انجام دادند. آقای جبلی خودش از مدرسان حوزه ارتباطات است، چند سال هم در برون‌مرزی بوده و به‌راحتی خطوط قرمز را بهتر از من و هر كسی و حتی كسی كه در شورای امنیت ملی نشسته می‌داند. بنابراین خودش تصمیم گرفت و این كار را كرد. از همه مهم‌تر این‌كه من رسانه‌ها را كه بررسی كردم، دیدم واقعا آچمز شدند. اتفاقی كه افتاد را ما خودمان گفتیم و آنها نتوانستند موج‌سواری و از این موضوع سوءاستفاده كنند.
رئیس رسانه ملی پای كار آمد
علیرضا خدابخشی، معاون سیاسی صداوسیما با انتشار استوری در حساب اینستاگرامش از این گفت که رئیس رسانه ملی با بروز اختلال در سامانه كارت سوخت، به منظور پرداخت هرچه بهتر صداوسیما به این خبر خودش وارد عمل شده و برای ساعاتی هدایت بخش خبری به عهده گرفته است. خدابخشی نوشته است: «سه‌شنبه درپی اختلال در سامانه كارت سوخت، آقای دكتر جبلی شخصا به صورت مستقیم حدود دو ساعت هدایت بخش‌های خبری را برعهده داشتند. آنچه من انجام دادم، صرفا قطع برنامه‌های همه شبكه‌های رادیویی و پخش خبر فوری بود كه البته به همكارانم خیلی فشار آوردم و امیدوارم من را درك كنند.»
چنین اقدامی از سوی رئیس رسانه ملی را می‌توان از تجربه او در زمینه خبر و تسلطش بر حوزه ارتباطات دانست كه همین، ریشه اتفاقات تازه در پوشش اخبار صداوسیماست. با بروز چنین رخدادهایی در كشور كه عموم را درگیر می‌كند و گاه جنبه امنیتی هم می‌یابد، هدایت مقام ارشد سازمان و سكانداری او، نشان از اهمیت خبررسانی شفاف و سریع برای سازمان دارد و می‌تواند كشتی خبر را با سلامت بیشتر به سر منزل مقصود برساند. دكتر جبلی توییتی كه مدتی پیش منتشر كرده بود را باردیگر در استوری اینستاگرامش به اشتراك گذاشت. محتوای این پیام اشاره‌ای به تفكر او در مورد اداره بخش خبری صداوسیما دارد: «رسانه عرصه رساندن است، نه بازداشتن و پوشاندن»
با بروز اختلالی که دو روز پیش در سامانه سوخت کشور رخ داد و جایگاه‌های بنزین نتوانستند به مردم خدمت‌‌رسانی کنند، شبکه‌های مختلف صداوسیما از همان ساعات ابتدایی در بخش‌های مختلف وارد میدان شدند تا خبرهای دست اول از این رویداد را به مخاطبان برسانند. این عملکرد در اتفاقات مشابه سال‌های گذشته، کمتر یا با تاخیر رخ می‌داد و همین موضوع گاه صدای منتقدان را نسبت به سرعت بخش‌های خبرهایی برای موضعگیری و پیگیری درباره چنین واقعه‌هایی بلند می‌کرد. در این دو روز گذشته تلویزیون و رادیو، به‌ویژه در بخش‌های خبری خود به گونه‌های مختلف از جمله گزارش میدانی، اعزام خبرنگار به صحنه و پوشش اعتراض و روایت مردم، گفت‌وگو با کارشناسان و مسوولان به صورت تلفنی، همچنین مصاحبه در گفت‌وگوی ویژه خبری به صورت حضوری و... به این موضوع پرداخت. تنها به پخش زیرنویس بسنده نکرد و نگاهی تحلیلی و فراتر از انتشار صرف داشت. به نظر می‌رسد رویکردی تازه را در بخش خبررسانی اتخاذ کرد که نظرات و تحلیل‌های متفاوتی نسبت به عملکرد آن از سوی مخاطبان و کارشناسان جلب شد.
یکی دیگر از اتفاق‌هایی که در روزهای اخیر رخ داد و با پوشش رسانه‌ملی همراه شد انتصاب حسین حیدری، داماد شهردار تهران به عنوان دستیار و مشاور او بود. این خبر و اساسا قانون منع به کارگیری نزدیکان هم خیلی زود در بخش‌های خبری از جمله خبر شبکه پنج سیما مورد بررسی قرار گرفت. تا جایی‌که مرجع بسیاری از رسانه‌های دیگر قرار گرفت و در شبکه‌های اجتماعی هم وایرال شد.
روایت‌هایی از دل تحریریه
بررسی چگونگی پوشش خبری صداوسیما در مورد اختلال سیستم پایگاه‌های سوخت می‌تواند با گفتن از حال و هوای بخش‌های خبری برای انتشار این اخبار از سراسر کشور آغاز شود.
دکتر فتحعلی فاخری، قائم‌مقام شبکه خبر هم ماجرای پرداختن به این موضوع را اینگونه روایت می‌کند: یک وظیفه ذاتی شبکه خبر همین اطلاع‌رسانی به‌موقع است. به همین دلیل ما در بحران‌های گذشته هم همین‌گونه عمل کردیم. حالا بعضی مسائل از جمله بحران‌های امنیتی مثلا بحث ترور داعش در مجلس نیاز داشت مراجع امنیتی اجازه دهند که چه نوع خبرهایی را کار کنیم. اما درباره زلزله تهران در سال گذشته با همین شدت و حدت وارد شدیم و توانستیم داستان را جمع کنیم. در قضیه بنزین وقتی خبرنگارهای میدانی که در آفیش‌های غیرمرتبط هم رفته بودند، متوجه می‌شوند وضعیت پمپ‌بنزین‌ها چگونه است. سوال هم می‌کنند و متوجه می‌شوند اتفاقاتی در جایگاه‌های بنزین رخ داد. ما بلافاصله چهار گروه را به مراکز پمپ‌بنزین‌های سطح شهر فرستادیم. اولین عکس‌العمل را حدود ساعت 12و39دقیقه در زیرنویس با رنگ قرمز رفتیم. بعد از آن شروع کردیم برای گرفتن ارتباط که به هر دلیلی مسوولان جواب نمی‌دادند و نمی‌توانستیم با آنها ارتباط بگیریم. تا این‌که اولین بار 12و46دقیقه آنتن را شکاندیم و گوینده ما صحبت کرد. ساعت 12و49دقیقه باز هم گوینده ما همین مطالب را دوباره تکرار کرد. ساعت 12و54دقیقه اولین ارتباط را با سخنگوی جایگاه‌های سوخت داشتیم. ضمن این‌که گروه‌هایمان هم در جایگاه پمپ‌بنزین مستقر شده و در حال آمادگی برای ارتباط‌های زنده بودند. خبر 13 که شروع شد برای خبر اول از خبر جایگاه‌های سوخت استفاده کردیم و ما بلافاصله در همان متن اول خبر بخشی از ارتباط 12و46دقیقه استفاده کردیم و در ساعت 13و7دقیقه اولین ارتباط زنده را از جایگاه پمپ‌بنزین ولنجک رفتیم. فرقی که خبر13 این‌بار نسبت به بحران‌های دیگر داشت این بود که چون ما معمولا اینگونه اخبار مهم را در خبر اول استفاده می‌کنیم، دیگر چیزی نداشتیم اما درباره خبر بنزین به‌صورت فرآیندی عمل کردیم. یعنی در 10دقیقه اول که خبر مهمی بود و به آن پرداختیم، بلافاصله گوینده در ساعت13 خبر را بازگو کرد و ما هر 10تا15دقیقه در شبکه خبر یک ارتباط با جایگاه‌ها می‌گرفتیم. در کل هشت ارتباط بیرون خبر داشتیم. یعنی آنتن شکاندیم.
حدود 7 تا در خبر13 داشتیم و 3خبر در ارتباط20 داشتیم که حدودا 18تا20 ارتباط با مسوولان و خبرنگاران ذی‌ربط درخصوص این مساله داشتیم. در مورد زیرنویس هم تقریبا 30خبر زیرنویس تنظیم کردیم و رفتیم. آخرین ارتباط ما در «تیتر امشب» بود که آقای اوجی، وزیر نفت از یک جایگاه پمپ‌بنزین بازدید کرده بود که به‌صورت زنده رفتیم. در گفت‌وگوی ویژه18:30 هم در کل به همین بحث اختصاص دادیم و از مسوولان دعوت کردیم. ضمن این‌که اولین‌بار در خبر 20 شبکه خبر آقای فیروزی خبر سایبری را تایید کرد. این فضای کار ما در شبکه خبر بود. اصولا شعار ما در شبکه خبر سرعت است و همواره در اخبار اجتماعی به‌سرعت پوشش می‌دهیم اما در مورد مسائل امنیتی باید نهادهای امنیتی به ما اجازه بدهند. به همین دلیل باید منتظر تایید آنها بمانیم.
حجت احمدی، سردبیر خبری ساعت 14 و 21 که از جمله بخش‌هایی بود که به این ماجرا پرداخت کرد، لحظه‌ای که خبر به دستشان رسید تا زمان تنظیم، پخش و بعد از آن را اینگونه روایت می‌کند.
روایت ساعت 14: خبر، خبر خیلی مهمی بود، اما از اول این اهمیت مشخص نبود. یعنی از ساعت حدودا 11 که متوجه شدیم خیلی از شهرها درگیر این مشکل شدند، خبر را در جدول پخش گذاشتیم اما هنوز معلوم نبود که ماجرا چیست، ابعادش چقدر است، آیا مشکل سراسری است یا یک اتفاق موقتی. اطلاعات رسمی و مستند خیلی محدود و مبهم بود و ما قصد داشتیم در گفت‌وگو با شرکت پالایش و پخش، ماجرا را پیگیری کنیم. تقریبا یک ساعت بعد به جمع‌بندی رسیدیم که قضیه خیلی مهم است و موضوع اختلال در جایگاه‌های سوخت جزو خبرهای اصلی ما شد. خصوصا که آن ساعت، شائبه حمله سایبری هم قوت گرفته بود، ما خبر را جزو اخبار اصلی کنداکتور قرار دادیم. حدود نیم ساعت مانده بود به زمان پخش خبر نیمروز به جمع‌بندی رسیدیم این خبر باید در صدر جدول پخش قرار بگیرد. از آن طرف خبرگزاری هم خیلی خوب اقدام کرد و به ما اطلاع داد نیروهایش را برای گزارش میدانی فرستاده و این دست ما را پرتر و بازتر می‌کرد و یکباره پشت سر هم ارتباط تلفنی و گزارش‌های میدانی به دست ما رسید. به هر حال خود خبر نشان می‌دهد کجای جدول پخش باید قرار بگیرد. یعنی خبر بنزین با آن وسعت و آن شائبه حمله سایبری قطعا باید در جدول پخش به عنوان خبر اصلی روز قرار می‌گرفت. روالی هم پیش از این بود. این‌که خبر مسوولان و سران قوا باید اوایل جدول پخش استفاده می‌شد. اما خبر بنزین خود به خود خودش را کشاند و بالای آن نشست. خاطرم هست قائم‌مقام پخش هم با من تماس گرفت و نزدیک آنتن گفت بنزین خبر اول باشد. اما وقتی دیدیم شما خودتان خبر را اول قرار دادید دیگر حرفی نزدیم. نکته مهمی که باید مطرح کنم این است با تحولات دوره مدیریت جدید رسانه‌ملی و معاونت سیاسی، دست ما در چیدمان کنداکتور بازتر شده و این اتفاق خیلی خوبی است و راه‌ها را برای ما باز کرده است.
روایت ساعت21: بلافاصله بعد از پخش خبر نیمروز تایید شد حمله سایبری بوده، بنابراین طراحی ما برای این داستان شروع شد. ما خیلی دنبال این بودیم یکی از مسوولانی که بالاخره در پدافند غیرعامل یا در مرکز ملی فضای مجازی یا افتا مصاحبه کنیم و بپرسیم چه شد این اتفاق افتاد. تا این‌که آقای فیروزآبادی از مرکز ملی فضای مجازی با ما همراهی کرد و روی آنتن آمد و خیلی هم خوب شد. البته دوستان خبرگزاری باز هم زحمت کشیده و پیگیری کرده بود و گزارش جامعی از شهرهای مختلف هم جمع و ما استفاده کردیم. یک نکته هم درباره امنیت سایبری بود که به هر حال نیاز بود مردم یک‌سری اطلاعات دستشان بیاید. در این زمینه هم برنامه‌ریزی و اطلاعاتی آماده کرده بودیم که خبرگزاری پیشنهاد داد می‌توانند در این خصوص گزارشی آماده کنند. بنابراین خیلی پرتر و با اطلاعات دقیق‌تر کار ارائه شد. به دلیل این‌که در روز اول مواجهه با یک حمله سایبری، رسانه‌ملی توانست با این شفافیت و صراحت واکنش سریعی داشته باشد، دستاورد مهمی است.
سرعت‌عمل در انعکاس واقعیت
سرعت‌عمل اخبار صداوسیما و حرکت‌کردن آنها بر مرز واقعیت موجود در جامعه، دو ویژگی عملکرد این سازمان در اتفاقات اخیر است که نظرها را به خود جلب‌کرده و خبر از تغییرات رویکرد در پوشش اخبار می‌دهد. چنین پوشش خبری از رسانه‌ملی را شاید پیش از این با اندکی تاخیر سراغ داشتیم یا اساسا ازدست می‌رفت ولی حالا شبکه‌های سیما پررنگ‌تر از گذشته سعی دارند با پویایی در بخش خبر، اخبار موردتوجه مردم و آنچه در شبکه‌های اجتماعی نیز منتشر و موردبحث قرار می‌گیرد را بررسی و صحت و سقم آن را محل واکاوی خود قرار دهند.
محمدرضا اصنافی که دارای مدرک دکترا در مدیریت رسانه است درباره سرعت‌عمل و نوع پوشش خبری صداوسیما درباره حمله سایبری به جایگاه‌های سوخت‌رسانی و انتصاب داماد شهردار به‌عنوان مشاورش می‌گوید: ما هر چه مخاطب را در مصرف خبر تامین کنیم زمین بازی را از از رقیب رسانه‌ای و طرف مقابل گرفته‌ایم؛ اتفاقی که در روزهای گذشته و درباره حمله سایبری به جایگاه‌های سوخت رخ داد این بود که صداوسیما و بخش خبر هم از لحاظ زمانی اجازه هنرنمایی به رقبایش نداد و هم از لحاظ کیفی به‌صورت کامل این موضوع را پوشش داد.
او ادامه می‌دهد: سه‌شنبه روز پر خبری برای صداوسیما بود اما در هر دو موضوع هم حمله‌سایبری به جایگاه‌های سوخت و هم در موضوع انتصاب داماد شهردار به‌عنوان مشاور خود بخش‌های خبری صداوسیما با پوشش خوب و پرداخت درست اجازه خبررسانی را از رقبای خود گرفته و به نوعی منبع اصلی برای مخاطب بخش‌های خبری خود صداوسیما بود.
اصنافی بیان می‌کند: یک فضا دایره و میدانی هست که اگر شما آن‌را خالی بگذارید رقیب آن‌را آن‌گونه که خود می‌خواهد پر خواهد کرد. اگر شما از لحاظ زمانی و کیفی کل این فضا را پر کنید عملا به رقیب اجازه فعالیت را نخواهید داد. سه‌شنبه این فضا به‌طور کامل در اختیار سازمان صداوسیما بود و مخاطب احتیاجی نمی‌دید برای تکمیل اطلاعات خود سراغ رسانه دیگری برود.
این کارشناس رسانه می‌افزاید: مرجعیت خبر طی زمان به‌دست می‌آید و درباره این خبر صداوسیما یک مرجعیت نسبی پیدا کرد و سازمان اگر می‌خواهد به جایگاه سابق رسانه‌ای خود بازگشت داشته باشد باید این نوع اطلاع‌رسانی را به‌صورت مداوم و در تمام حوزه‌هایی که نیاز یا سوالی در جامعه ایحاد می‌شود، انجام دهد. اگر در یک بازه یک‌ساله یا دوساله در همه موضوعات مهم به این صورت عمل شود، رسانه‌ملی معتبرترین و در دسترس‌ترین رسانه برای مردم خواهد بود. صداوسیما اگر می‌خواهد با رسانه‌هایی که بوده و به‌وجود آمده‌اند رقابت کند و در این مسابقه جلو بیفتد که باید هم این اتفاق رخ دهد باید این رفتاری را که دیروز از خود نشان داد، ادامه دهد.
مرجعیت خبر
اتفاقات اخیر و بازتاب آن در صداوسیما، این رسانه را بیش‌ازپیش در زمینه مرجعیت خبر قوت بخشید. برآیند آن را ابتدا می‌توان از انتشار گزارش‌های خبری تلویزیون در مورد ماجرای بنزین و انتصاب داماد زاکانی در شبکه‌های اجتماعی دید. با تلاش صداوسیما برای شفاف‌سازی در مورد دلایل اختلال ایجادشده در سامانه سوخت و همچنین انتصاب‌های مسوولان تازه کشوری می‌توان نظر به نزدیکی بیشتر این رسانه و خواست مخاطبان داد. خواستی که می‌توان رد آن را فضاهای عمومی کشور و همچنین اتاق‌های مجازی گفت‌وگو در شبکه‌های اجتماعی اینترنتی یافت.
توجه به دیگر ارزش‌های خبری
یكی از مواردی كه می‌شود از آن به عنوان تغییرات محتوایی بخش‌های خبری صداوسیما در نظر گرفت، تاحدی جابه‌جایی در بها دادن به برخی ارزش‌های خبری است. به این صورت كه پیش از این بیشتر شاهد بودیم كه ارزش شهرت بیش از دیگر ارزش‌های شش‌گانه، برای تنظیم باكس خبری مورد عنایت بود و حالا دربرگیری، خود را به صدر رسانده است. پوشش خبرهای اختلال در سامانه بنزین كه رویدادی تاثیرگذار بر بسیاری از هموطنان بود، نشان از اهمیت پیدا كردن ارزش دربرگیری و همچنین سرعت عمل، نشان از بها دادن به تازگی، یعنی نزدیكی انتشار خبر و گزارش به زمان وقوع آن است.
تاب‌آوری+ پاسخگویی
اگر این عملکرد مناسب لازمه رسانه‌ای در ابعاد صداوسیما به‌عنوان رسانه نخست کشور است؛ ملزوم آن تاب‌آوری مسوولان در شفاف‌سازی و پرسشگری است که باید پاسخگویی را هم در پی داشته باشد. با این چرخه است که رسالت رسانه‌ملی به بار می‌نشیند و چنین گزارش‌های به‌روز و همسو با خواسته‌های مردم، با بن‌بست مواجه نمی‌شود و ابتر نمی‌ماند. نبودتاب‌آوری و طی کردن فرآیند جاافتادن فرهنگ پاسخگویی به خبرنگاران غالبا فعالان رسانه را برای تهیه گزارش با دشواری مواجه می‌کند. یکی از خبرنگارانی که درخصوص ماجرای شهردار تهران درصدد گفت‌وگو با زاکانی بود؛ زهرا چخماقی، خبرنگار خبرگزاری صداوسیماست و دراین‌باره روایت می‌کند: در خبرهای رادیو و تلویزیون به دلیل نبود زمان کافی، باید تلاش کنیم در کوتاه‌ترین زمان با مسوول مربوطه مصاحبه کنیم. توئیت دیروز من بر این مبنا بود که پرداختن ما به‌عنوان خبرنگار یک طرف موضوع است و مصاحبه با مقام و مسوول مربوطه هم یک ارزش افزوده برای گزارش است که امکان دارد در زمان کوتاه ممکن نشود. ممکن است امروز آقای زاکانی مصاحبه کنند و توضیح دهند اما دیروز که ما به دنبال او بودیم تا در بخش‌های خبری مصاحبه یا جوابیه از او داشته باشیم این امکان میسر نشد. ما در سازمان صداوسیما با بچه‌های روابط‌عمومی و افراد دیگر تماس گرفتیم که جواب درستی ندادند اما بازهم تلاش کردیم و پیگیر بودیم که متاسفانه منجر به نتیجه نشد. ازجمله کارهایی که ما به‌عنوان خبرنگار باید انجام دهیم مصاحبه با مقام و مسوول مربوطه است که در برخی موارد مثل دیروز ممکن است حاصل نشود. درنهایت این نتیجه‌ای که باید حاصل شود ضربه می‌خورد و گزارش ناقص می‌ماند. دیروز اگر آقای زاکانی درباره موضوع استخدام داماد خود به‌عنوان مشاور شهردار با بخش‌های خبری تلویزیون گفت‌وگو می‌کرد و توضیح می‌داد شاید تا حد زیادی می‌توانست در آرام‌کردن اذهان عمومی موفق باشد و مردم کمی آرام و قانع‌تر می‌شدند و برخوردها این‌چنینی در فضای‌مجازی علیه آقای زاکانی صورت نمی‌گرفت.
او ادامه می‌دهد: هر کدام از مسوولان اگر خودشان را در این چالش پاسخگویی قرار دهند درنهایت به نفع خودشان خواهد بود چون تجربه هم ثابت کرده که افکار عمومی با آن مسوولی که توضیح دهد و اشتباهش را بپذیرد یا برای افکار عمومی و مخاطبان و مردم ارزش قائل شود، ارزش بیشتری قائل می‌شوند. اگر مسوولان ما روی خصلت پاسخگویی خود بیشتر کار کنند برای خود و کشور مثمرثمر تر خواهد بود. این روند اگر در رسانه‌ها و از طرف خبرنگاران جدی گرفته شود روزی خواهد رسید که خود مسوولان و مدیران برای عقب نماندن از یکدیگر و اتفاقی که رقم‌خورده به دنبال رسانه‌ها خواهند بود که درباره رفتار یا عملکرد خود توضیح دهند. تصورم این است که اگر این رویه ادامه پیدا کند قطعا دیگر مسوولان برای پاسخگویی یا توضیح کاری که انجام داده‌اند به دنبال رسانه خواهند گشت و برای توضیح به افکارعمومی از طریق رسانه با یکدیگر مسابقه خواهند داد.
سختی‌های خبررسانی میدانی
با بروز این اتفاق، خبرنگاران برای تهیه گزارش وارد میدان شدند و در این مسیر با مانع‌هایی از جمله آشفتگی و عصبانیت مردم كه در صف بنزین معطل شده بودند و همچنین عدم پاسخگویی برخی مسوولان مواجه شدند. امیر شایان‌مهر، خبرنگار اقتصادی خبرگزاری صداوسیما درباره گزارش میدانی خود از پمپ‌بنزین‌ها توضیح می‌دهد: «زمانی كه این اتفاق رخ داد، ما در وزارت نفت و در جلسه با مدیر روابط‌عمومی جدید این وزارتخانه بودیم. از طریق بچه‌های سازمان صدا وسیما به من اطلاع دادند كه این اتفاق رخ داده و مشكلی برای پمپ‌بنزین‌ها در كشور به‌وجود آمده است. من در این جلسه از مدیر روابط‌عمومی وزارت نفت پیگیری كردم كه او از این موضوع ابراز بی‌اطلاعی كرد. بعد از پیگیری‌های كه انجام گرفت، ایشان توضیح دادند كه بله چنین اتفاقی رخ داده و حمله سایبری به سامانه پمپ‌بنزین‌ها رخ داده است. اما شما فعلا حمله سایبری را مطرح نكنید و فقط بحث اختلال مطرح است كه به‌زودی این اختلال برطرف خواهد شد. من از وزارت نفت به گروه ملحق شدم، به تهیه گزارش میدانی پرداختیم و به جایگاه‌های سوخت رفتیم. ساعت حدود ۳ بعدظهر بود كه مشكل جایگاهی كه ما در حال تهیه گزارش از آن بودیم، حل شد. بعد از تهیه این گزارش میدانی به ستاد بحران در پالایش و پخش وزارت نفت رفتیم، از تلاش‌های آنها گزارشی تهیه كردیم، به سازمان برگشتیم و گزارش را به آنتن رساندیم.»
او ادامه می‌دهد: «در بین مردمی كه در صف بنزین بودند، تعدادی ناراحت بودند و در برخی اوقات هم به تندی با ما برخورد كردند، اما اغلب مردم صبوری كرده و همراه بودند تا مشكل حل شود. برای تهیه این گزارش از ساعت ۱۲ ظهر تا ۶ غروب در خیابان بودیم و به جایگاه‌های سوخت زیادی سر زدیم تا گزارش كاملی را به آنتن برسانیم. در صدا و سیما یك كار گروهی در این موارد انجام می‌شود، همكاران زیادی در شهرهای مختلف درباره این اختلال گزارش تهیه كرده بودند، همه این اطلاعات به من رسید و گزارشی كه پخش شد؛ تلاش همه همكاران من در تمام نقاط ایران اسلامی بود.»
تداوم حرکت
یکی از نکاتی که از پس از بررسی این عملکرد باید به آن توجه شود و اساسا حائز اهمیت بیشتری است؛ تداوم این حرکت است. لازم است گام‌هایی برای ماندن بر سر این موضع برداشته و موانع پس زده شود تا پس از این نیز با نیرویی مضاعف‌تر و کاستی‌های کمتر به پوشش خبرهای مهم کشوری و بین‌المللی پرداخته شود و از محافظه‌کاری‌هایی که مخاطب را دلسرد می‌کند، دوری کرد. حجت‌الاسلام محمدعلی ابطحی، فعال سیاسی در این باره می‌گوید: سال‌ها بود دلسوزان این کشور به خصوص دلسوزان فرهنگی و اجتماعی این بحث را خطاب به تلویزیون بارها و بارها مطرح می‌کردند .کاری نکنید مرجعیت خبر از داخل به خارج منتقل شود. ولی متاسفانه این بحث مورد قبول قرار نمی‌گرفت و بخش‌های خبری ما آن طور که می‌خواستند می‌گفتند و عملا مخاطبان به جای توجه به رسانه‌های داخلی خود به خود به سمت رسانه‌های خارجی می‌رفتند. آنها کشور را اداره می‌کردند که آسیب‌ها و زیان‌هایش را ما در مناسبت‌های مختلف از جمله آبان 98 می‌دیدیم. من واقعا برای این روش خبررسانی سهل و ساده و به دقت و فراگیر و فوری و به وقت که از داخل کشور انجام شد، به صداوسیما تبریک می‌گویم. این یک فرصت بسیار خوبی را از مخالفان جمهوری اسلامی می‌گیرد و فرصت بسیار خوبی به مردم می‌دهد که بتوانند به رسانه داخلی بازگشت کنند. رسانه داخلی اگر مورد اعتماد و مورد توجه مردم قرار بگیرد بسیاری از مشکلات حل می‌شود. قدم اول این اعتمادسازی در مورد آن اتفاق برداشته شد و امیدوارم این قدم لرزان نباشد و همچنان ادامه داشته باشد.
من معتقدم این تجربه خوبی است وقتی ما در دنیایی هستیم که امکان پوشاندن خبر و تحریف خبر وجود ندارد و صداوسیما نباید بترسد، حتی اگر اخبار منفی گفته شود. این به کلیت نظام آسیب نمی‌زند. اما اگر اخبار منفی از بیرون مرزها بیاید، می‌تواند به امنیت ملی آسیب بزند. توصیه من این است که این مورد را به عنوان تجربه ببینند و این اتفاق را همواره عملی کنند و ادامه دهند.
برخورد فراجناحی
موضع صداوسیما در پوشش اتفاق‌ها اخیر و لحن گزارش‌های آن، نشان از برخورد فراجناحی این رسانه دارد. پیش از این منتقدان خرده می‌گرفتند كه صداوسیما باتوجه به منافع یك جناح یا متناسب با تمایلات حزبی و سیاسی مسوولان آن سراغ اتفاقات می‌رود؛ از پوشش برخی از اخبار چشم‌پوشی یا سلایقش را در نوع روایت بعضی از آنها وارد می‌كند. هر چند بی‌طرفی محض در انتشار خبر یك اصل است؛ اما رعایت صددرصدی آن در غالب رسانه‌های دنیا به شوخی و شعار می‌ماند. با این وجود، رسانه ملی با تغییراتی كه در بخش‌های خبری ایجاد كرده و پوشش اخیر خود، برخلاف نظر منتقدان برخوردی فراجناحی را از خود نشان داد كه منافع ملی را بیش از هرچه در نظر دارد.
مرتضی غرقی، خبرنگار ارشد حوزه بین‌الملل در این‌باره می‌گوید: «یكی از دغدغه‌های خبرنگارهایی مثل من كه دنیای رسانه غرب را دیده‌اند و بیش از 40 سال تجربه دارند، همواره همین بوده كه ما هر گاه دچار خودسانسوری شویم، این خودسانسوری به كار حرفه‌ای ما لطمه می‌زند. یكی از اشكالاتی كه متاسفانه طی 40 سال گذشته به هرحال در صداوسیما وجود داشت، این بود كه مدیران خبر صداوسیما عمدتا مدیر هستند تا یك روزنامه‌نگار حرفه‌ای. یعنی خبر را با نگاه حرفه‌ای نگاه نمی‌كردند، عمدتا خبر را از نگاه مدیریتی كار می‌كردند.»
وی همچنین ادامه می‌دهد: «نكته بعدی این‌كه شاید بتوان گفت مسوولان بالاتر تلویزیون مثلا رئیس صداوسیما هم با همین تفكر بخش خبری صداوسیما را اداره می‌كرد. نكته دیگر هم مربوط به فشارهایی است كه از بیرون وجود داشته. اقدامی كه الان دكتر جبلی و آقای خدابخشی انجام داده‌اند، تاثیرات مثبتی داشته كه همیشه باید اینگونه عمل می‌شده، ولی متاسفانه تا‌به‌حال انجام نشده است. درصورتی كه این كار می‌تواند اعتمادسازی كند و بازار رسانه‌های بیگانه‌ای كه به قول خودشان بدون خط قرمز، خبرهای ایران را منتشر می‌كنند را هم تخته كند. اما یادمان باشد هر اتفاقی در هر مقطع زمانی بیفتد، اگر را بزرگنمایی كرده و پخش كنیم هم رفتار درستی نیست. یعنی نه مثل قبل آنقدر عقب برویم كه از پشت‌بام بیفتیم و الان هم باید مراقب باشیم كه از جلوی بام نیفتیم. این نكته بسیار مهمی است. مثلا اگر الان شایعه‌ای اتفاق بیفتد كه آب تهران مسموم است، خب طبیعی است فردی كه اطلاعات سیاسی به لحاظ حرفه‌ای نداشته باشد، می‌گوید سریع باید این خبر را پخش كنیم. چون همه تهران فهمیده‌اند كه این اتفاق افتاده. اما ما می‌توانیم این خبر را مدیریت‌شده پخش كنیم. یعنی خبر را اینگونه پخش نكنیم كه رعب و وحشتی در بین مردم ایجاد كند. این نكته را حتما باید مدنظر داشته باشیم.»
غرقی می‌افزاید: «حركتی كه برای بحث پمپ بنزین شد، حركت به‌جایی بود. البته كار خارق‌العاده‌ای اتفاق نیفتاد. فقط اینها از لاك مدیریتی خودشان بیرون آمدند و در لاك حرفه‌ای رفتند و كاری كه باید انجام بدهند. طبیعی است وقتی این مطرح شد؛ نه ربطی به آقای رئیسی داشت، نه به دولت و نه به حكومت. اتفاقی افتاده بود كه همه می‌دانستند. چیزی را كه همه می‌دانند را نمی‌توانیم پنهان كنیم. مثلا خاطرم هست در زمان ترور شهید فخر‌ی‌زاده همه رسانه‌ها این خبر را اعلام كردند، اما ما با چند ساعت تاخیر این خبر را پخش كردیم كه این خیلی برای ما بد بود! یعنی ما دچار یك خودسانسوری شدیم و می‌گفتند شورای امنیت ملی به ما مجوز نمی‌دهد. در صورتی كه اصلا لازم نیست هر خبری را با شورای امنیت ملی هماهنگ كنید. همان‌طور كه برای شورای امنیت ملی یك وظیفه‌ای تعریف شده، برای من خبرنگار هم یك رسالت و وظیفه‌ای در صداوسیما تعریف شده است. ما خیلی از كارها را نباید با نهادهای حكومتی و دولتی چك كنیم. ما باید كار حرفه‌ای خودمان را انجام بدهیم. موردی هم كه اتفاق افتاد، از مواردی بود كه كارشان را درست انجام دادند. آقای جبلی خودش از مدرسان حوزه ارتباطات است، چند سال هم در برون‌مرزی بوده و به‌راحتی خطوط قرمز را بهتر از من و هر كسی و حتی كسی كه در شورای امنیت ملی نشسته می‌داند. بنابراین خودش تصمیم گرفت و این كار را كرد. از همه مهم‌تر این‌كه من رسانه‌ها را كه بررسی كردم، دیدم واقعا آچمز شدند. اتفاقی كه افتاد را ما خودمان گفتیم و آنها نتوانستند موج‌سواری و از این موضوع سوءاستفاده كنند.
رئیس رسانه ملی پای كار آمد
علیرضا خدابخشی، معاون سیاسی صداوسیما با انتشار استوری در حساب اینستاگرامش از این گفت که رئیس رسانه ملی با بروز اختلال در سامانه كارت سوخت، به منظور پرداخت هرچه بهتر صداوسیما به این خبر خودش وارد عمل شده و برای ساعاتی هدایت بخش خبری به عهده گرفته است. خدابخشی نوشته است: «سه‌شنبه درپی اختلال در سامانه كارت سوخت، آقای دكتر جبلی شخصا به صورت مستقیم حدود دو ساعت هدایت بخش‌های خبری را برعهده داشتند. آنچه من انجام دادم، صرفا قطع برنامه‌های همه شبكه‌های رادیویی و پخش خبر فوری بود كه البته به همكارانم خیلی فشار آوردم و امیدوارم من را درك كنند.»
چنین اقدامی از سوی رئیس رسانه ملی را می‌توان از تجربه او در زمینه خبر و تسلطش بر حوزه ارتباطات دانست كه همین، ریشه اتفاقات تازه در پوشش اخبار صداوسیماست. با بروز چنین رخدادهایی در كشور كه عموم را درگیر می‌كند و گاه جنبه امنیتی هم می‌یابد، هدایت مقام ارشد سازمان و سكانداری او، نشان از اهمیت خبررسانی شفاف و سریع برای سازمان دارد و می‌تواند كشتی خبر را با سلامت بیشتر به سر منزل مقصود برساند. دكتر جبلی توییتی كه مدتی پیش منتشر كرده بود را باردیگر در استوری اینستاگرامش به اشتراك گذاشت. محتوای این پیام اشاره‌ای به تفكر او در مورد اداره بخش خبری صداوسیما دارد: «رسانه عرصه رساندن است، نه بازداشتن و پوشاندن»
ضمیمه قاب کوچک
تیتر خبرها
-
داستان یک تیم پر ابهام
-
تهران قلب تپنده صلح برای همسایه شرقی
-
تاریخنویسی سیاسی منهای تاریخ
-
دربست سودجویی
-
عبوسها به بهشت نمیروند
-
روایت دست اول از روز متفاوت رسانه ملی
-
از آن صبح جمعه تا این ظهر چهارشنبه
-
«امر خیر» ما، «ویل یو مری می» آنها
-
فروکاست مفهوم منجی
-
صدا و سیما در صحنه
-
بحران نبود مسوولیت اجتماعی
-
کابل قربانی مداخلات فرامنطقهای
